صنایع دستی میان‌بری برای دستیابی به رونق اقتصادی

ایجاد نمایشگاه دائمی صنایع دستی در آینده‌ای نه‌چندان دور

صنایع‌دستی و هنرهای سنتی یکی از جذاب‌ترین راه‌ها برای شناخت جهان فرهنگی و هنرمندانه اقوام و ملت‌ها و آغازی برای رونق گردشگری است که ارتباط مستقیمی با درآمدزایی و رونق اقتصادی دارد.
صنایع دستی در نوع کاربردی یا فاخر آثاری است که به‌وسیله مواد اولیه بومی، محلی و طبیعی با دست و وسایل مورد نیاز ساخته می‌شود. هنرهای دست‌ساز هر ملتی در قرن‌های متمادی و نسل به نسل تا به امروز به مردم رسیده و به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود. ساختن صنایع دستی ریشه در تاریخ فرهنگ شرایط اجتماعی و اقتصادی دارد البته نمی‌توان برای پیدایش آن تاریخ دقیقی را مشخص کرد اما می‌توان گفت با پیدایش بشر و بنا به نیاز زندگی آثار صنایع دستی برای کاربرد در زندگی پدید آمده و به‌مرور زمان اشیاء ساده شکل‌های پیچیده‌تر و زیباتری به خود گرفته‌اند و امروز بازارها و بازارچه‌های بزرگ ایجاد شده اما صنایع دستی فقط برای خرید و فروش نیستند، بلکه نمایانگر فرهنگ و تمدن یک ملت و سرزمین است که تبادل می‌شود.
اگرچه آثار صنایع دستی نمونه‌های غیر دست‌ساز و کارخانه‌ای دارد، اما در آثاری که با دست‌های هنرمندان و با ذوق و نگاه هنری ساخته شده تفاوت‌های زیادی وجود دارد که در هیچ‌ نمونه ماشینی و صنعتی دیده نمی‌شود و همین موضوع باعث ارزشمندی و اهمیت محصولات دست‌ساز می‌شود.
البته هر اثر تولیدی را هم به‌راحتی نمی‌توان در گروه صنایع دستی قرار داد. برای آنکه محصولی جزو صنایع دستی قرار گیرد اولاً باید نقش فرهنگی و هویت‌بخشی به یک ملت و بار فرهنگی داشته باشد و در عین حال نیازی به سرمایه‌گذاری کلان در مقایسه با سایر رشته‌های صنعتی نداشته باشد.
قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف (شهر، روستا و حتی جوامع عشایری)، سهولت در ایجاد مراکز تولید و دارا بودن ارزش افزوده زیاد در مقایسه با صنایع دیگر و خودکفا و متکی به مواد اولیه داخلی از ویژگی‌های صنایع دستی است که به رشد و توسعه اقتصادی کمک می‌کند و زمینه‌های مناسب برای صادرات را در خود دارد.
از نظر سازمان صنایع دستی در ایران 370 رشته صنایع دستی وجود دارد که در 24 دسته قرار می‌گیرند. معروف‌ترین این رشته‌ها شامل بافتنی‌های داری، محصول‌های چرم و پوست، حکاکی روی سنگ، بافتنی، سفالگری، نمدبافی، شیشه‌گری، محصول‌های فلزی و آلیاژی، معرق‌کاری، ساخت زیورآلات، میناکاری، خاتم‌سازی، منبت‌کاری، حصیربافی و کاشی‌کاری می‌شوند.
تماشای صنایع دستی و هنرهای کاربردی را می‌توان یکی از جذاب‌ترین راه‌ها برای شناخت اقوام دانست؛ زیرا این آثار از اعماق فرهنگ و باورهای مردم خلق می‌شوند. هنرمند خلاق، نه‌فقط با روح محلی، قومی و ملی بلکه با عشق به بافتِ فرهنگی خود، شروع به خلق اثرش می‌کند تا با مواد اولیه موجود، رنگ‌ها و تزئینات جذاب و جلوه‌های برخاسته از باورها و آرزوهای سرزمینش را به نمایش بگذارد.
صنایع دستی در یک دهه اخیر به‌عنوان عنصر اصلی اقتصاد مقاومتی تبدیل شده و یکی از رهیافت‌های مؤثر در مبارزه با بیکاری است که با قابلیت‌ها و خصوصیات ویژه خود، می‌تواند نقش مهمی در حل این معضل و ایجاد اشتغال پایدار داشته باشد.
بدیهی است که صنایع دستی، نقش قابل ملاحظه‌ای در تخفیف و تعدیل مسائل اجتماعی و توسعه اقتصادی دارند. بر پایه مطالعات انجام شده، صنایع دستی در ابعاد اقتصادی نقش و اهمیت ویژه‌ای در فرآیند توسعه ملی ایفا می‌کنند.
نگاهی به مطالعات انجام شده طی سال‌های اخیر نشان می‌دهد که صنایع دستی یکی از قطب‌های مهم اقتصادی در کشور به‌شمار می‌آید. بر اساس ویژگی‌های مثبتی که از این صنعت در بالا گفته شد، صنایع دستی می‌تواند یکی از راهکارهای اساسی در زمینه افزایش تولید ملی و رفع مشکلات اقتصادی باشد. بی‌تردید برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری درست در این صنعت می‌تواند به برون‌رفت کشور از برخی مشکلات کمک نماید. بایستی خاطرنشان شد که یک برنامه‌ریزی صحیح، زمانی محقق می‌شود که وضعیت جاری این صنعت به‌درستی مورد ارزیابی قرار گیرد.
در همین راستا با موضوع تأثیر صنایع دستی بر رونق اقتصادی جوامع، با علی دلشاد؛ عضو هیئت علمی دانشگاه یزد و سپس محمدرضا خلج؛ معاون صنایع دستی استان همدان به گفت‌وگو پرداختیم که نتیجه را باهم می‌خوانیم:
عضو هیئت علمی دانشگاه یزد با بیان اینکه صنایع دستی یکی از عوامل جذب‌کننده گردشگر به‌حساب می‌آید عنوان کرد: با توجه به اینکه عمده عناصر محصول گردشگری همانند خدمات، حمل‌و‌نقل، اقامت، بازدید از جاذبه‌ها و غیره حالت ناملموس دارند، صنایع دستی می‌تواند به‌عنوان یک یادگاری و یادمانی از سفر بر جای بماند.
علی دلشاد اذعان کرد: صنایع دستی ابزار و وسایل مورد نیاز محلی‌ها برای گذران زندگی در گذشته بوده و مورد استفاده آن‌ها قرار می‌گرفته اما به‌تدریج با صنعتی و مدرن شدن جوامع و ترویج زندگی شهرنشینی، کارکرد اصلی خود را از دست داده و به اشیا و کالاهای تزئینی با جنبه‌های زیبایی‌شناختی قابل توجه تبدیل شدند.
وی با بیان اینکه در زندگی مدرن فعلی، صنایع دستی کاربرد گذشته را ندارند، اذعان کرد: در حال حاضر این ابزار جنبه تزئینی و یادمانی پیدا کرده و با حضور گردشگران، تولید این محصولات توجیه اقتصادی پیدا می‌کند.
عضو هیئت ‌علمی گروه گردشگری دانشگاه یزد با طرح این موضوع که در تولید صنایع دستی، مؤلفه اصالت کالا و یا تولید صنایع دستی به همان سبک و شیوه قدیمی و با مهارت استادکاران برای مردم و گردشگران جذاب است، یادآور شد: در این راستا نقش و نگار، اصالت، رنگ‌آمیزی، استفاده از مواد اولیه بومی، سنتی و غیره دارای ارزش و اهمیت است در واقع هدف گردشگر از تهیه صنایع دستی دستیابی به معنا، مفهوم، کاربرد، لذت بصری و محتوایی و یک اصالت ویژه مرتبط با مقصد مورد بازدید است.
دلشاد عنوان کرد: گردشگر دنبال کالای مصنوعی، تقلبی و غیر اصیل نیست، در واقع در نظر دارد که صنایع دستی همان منطقه در اختیار او قرار بگیرد و نباید صنایع دستی دیگر مناطق، مقصدها و حتی کشور‌ها همانند چین به‌عنوان صنایع دستی مقصد مورد بازدید، به گردشگران و بازدیدکنندگان عرضه شود.
وی با بیان اینکه فعالان صنایع دستی باید خواسته و نیاز مشتریان برای تولید صنایع دستی مختلف را نیز در نظر داشته باشند، عنوان کرد: در واقع فعالان این حوزه باید ضمن در نظر گرفتن اصالت و ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد هر یک از صنایع دستی، بر اساس ویژگی‌های تقاضای مشتری و بازارهای هدف، اقدام به تولید صنایع دستی نمایند.
عضو هیئت ‌علمی دانشگاه یزد با بیان اینکه متوازن کردن دو مؤلفه تولید بر اساس تقاضای مشتری و اصالت کالا و ویژگی‌های عرضه، کار راحت و آسانی نیست، یادآور شد: این اقدام برای پررونق شدن اقتصاد صنایع دستی، الزامی است اما تحقق آن آسان نبوده و به تحقیقات گسترده در حوزه‌های مختلف عرضه و تقاضا نیاز دارد.
دلشاد ادامه داد: البته قرار نیست هر آنچه که مشتری درخواست کرد تولید کنیم در برخی موارد لازم است با تولید محتوا و توضیحات دقیق، صحیح و جذاب، گردشگر را توجیه کنیم که چرا از این مواد، طرح و رنگ استفاده کرده‌ایم.
وی با بیان اینکه با تولید محتوا و ارائه توضیحات دقیق و جذاب به گردشگر، آن‌ها به استفاده از صنایع دستی مربوطه علاقه‌مند می‌شوند، ابراز کرد: در واقع می‌توان آن‌ها را جذب اصالت صنایع دستی سنتی کرد.
این فعال گردشگری با بیان ضرورت ایجاد توازن بین عرضه و تقاضا، اذعان کرد: تحقق این امر تأثیر بسزایی بر رونق اقتصادی و گردشگری منطقه به‌ویژه در حوزه صنایع دستی دارد.
دلشاد با بیان اینکه در برخی مناطق می‌توان به آموزش گردشگران برای یادگیری ساخت صنایع دستی آن منطقه در قالب توسعه گردشگری خلاق پرداخت، اذعان کرد: این امر سبب ماندگاری بیشتر مسافران، افزایش هزینه‌کرد آن‌ها و در نتیجه رونق اقتصادی بیشتر برای شهر و استان می‌شود.
وی با بیان اینکه آموزش تولید صنایع دستی به‌عنوان شاخه‌ای از گردشگری خلاق را می‌توان به‌عنوان یک محصول اصلی گردشگری برای جذب گردشگر به مقصد توسعه داد، یادآور شد: به عنوان مثال برخی گردشگران می‌توانند با انگیزه اصلی آموزش و یادگیری ساخت سفال، به لالجین سفر کنند و یا اینکه به این دلیل به شهر همدان سفر می‌کند که با نحوه بافت فرش همدان آشنا شود.
عضو هیئت ‌علمی گروه گردشگری دانشگاه یزد با بیان اینکه صنایع دستی مکمل دیگر جاذبه‌های گردشگری نیز محسوب می‌شوند، عنوان کرد: به عنوان مثال در استان همدان جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و تفریحی وجود دارد که کنار آن‌ها مسافران می‌توانند از صنایع دستی به‌عنوان سوغات نیز بهره‌مند شوند.
دلشاد با بیان اینکه ایجاد سایت موزه زنده صنایع دستی می‌تواند نقش بسزایی بر ماندگاری گردشگر در یک منطقه یا مقصد گردشگری داشته باشد، اذعان کرد: این امر بستگی به سیاست‌ها و برنامه‌ریزی مسئولان توسعه گردشگری کشور و استان‌ها دارد.
وی با بیان اینکه رونق اقتصادی صنایع دستی نیازمند برنامه‌ریزی، توسعه زیرساخت‌ها و بستر‌سازی‌های مختلف است، عنوان کرد: تحقق رونق اقتصادی نیازمند پژوهش و مطالعات عمیق و کامل در وهله نخست و اجرایی شدن و نظارت صحیح و دقیق بر طرح‌ها و پروژه‌های خروجی این مطالعات در وهله دوم است.
در ادامه معاون صنایع دستی استان همدان با بیان اینکه بازاریابی و نحوه فروش محصولات، حلقه مفقوده بازرگانی صنایع دستی به‌حساب می‌آید، تصریح کرد: در حوزه تولید، ظرفیت بسیار خوبی داریم اما اخیراً تورم بی‌سابقه این حوزه باعث شده از سبد خانوار فاصله بگیرد و دیگر برای تهیه صنایع دستی اقدام نکنند.
محمدرضا خلج ضمن اشاره به آموزش بازرگانی و بازاریابی شاغلان و فعالان حوزه صنایع دستی، عنوان کرد: در این کارگاه‌ها موضوعات مختلف بازاریابی الکترونیکی، فروش در فضای مجازی، بازارسازی، ویژندسازی (برندسازی) و غیره به مخاطبان آموزش داده می‌شود.
وی با بیان اینکه برخی هنرمندان رشته‌های صنایع دستی ازجمله منبت‌کاران با چالش‌های تهیه مواد اولیه مواجه هستند، خاطرنشان کرد: با توجه به افزایش قیمت بی‌سابقه مواد اولیه در حوزه منبت‌کاری در کمیته فنی تسهیلات استان مقرر گردید که به این هنرمندان تسهیلات روستایی در بستر سرمایه در گردش ارائه دهیم.
معاون صنایع دستی استان همدان در خصوص برگزاری نمایشگاه دستی، اظهار کرد: با توجه به اقلیم سردسیر استان همدان، شرایط برگزاری بازارچه و یا نمایشگاه را نداریم این در حالی است که در استان‌های گرمسیر این نمایشگاه همواره دایر است.
خلج ضمن اشاره به نمایشگاه گردشگری که از 18 تا 21 بهمن‌ماه در تهران برگزار خواهد شد، عنوان کرد: در این راستا استان همدان سهم خوبی از مجموع غرفه‌های صنایع دستی این نمایشگاه دارد.
وی با بیان اینکه 15 میلیارد تومان از مصوبات سفر رئیس جمهور به استان همدان به نمایشگاه دائمی صنایع دستی اختصاص پیدا کرده اما هنوز ابلاغ نشده افزود: باغی به مساحت دو هزار و 200 متر از ورودی تپه هگمتانه به این نمایشگاه اختصاص پیدا کرده و برای اجرای آن منتظر ابلاغ و تخصیص اعتبار هستیم.
حال با توجه به آنچه گفته شد صنایع دستی اساساً متکی به منابع داخلی است. از این رو 90 درصد منابع مورد نیاز اعم از نیروی انسانی، ابزار، وسایل و مواد مصرفی در داخل قابل فراهم شدن است. بی‌تردید افزایش در میزان تولید و فروش صنایع دستی اثر مستقیمی در افزایش میزان تولید ناخالص ملی خواهد داشت.
امروز کشورهایی چون چین، هند و … به جای صادرات مواد اولیه خام ارزشمند همچون ابریشم، چوب و… دست به تولید صنایع دستی که در آن تجربه و تبحر دارند، زده‌اند. محصولات تولیدشده به‌دلیل ارزش افزوده بالا از ارزش صادراتی بیشتری برخوردار هستند.
دایره وسعت صنایع دستی ایران بسیار بالا است. تنوع محصولات و کیفیت بالای آن‌ها، فرصت صادراتی را برای صنایع دستی ایران فراهم کرده است. این بخش از صنعت می‌تواند بخشی از درآمد ارزی کشور را تأمین کند. طبق آمارهای منتشر شده منتهی به اسفند 1399، میزان صادرات صنایع دستی ایران حدود 126 میلیون دلار بوده که کمتر از 0.5 درصد صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص داده، از مجموع صادرات انجام‌شده 79 میلیون دلار به گروه کالایی«فرش و کفپوش‌های دستباف» اختصاص داشت. این میزان صادرات نسبت به سال 1398 با وجود رشدی 22 درصدی در وزن با کاهش یک درصدی در ارزش دلاری روبه‌رو شده است.
از طرفی صنایع دستی نقش بسزایی بر جذب گردشگران دارد و در واقع می‌تواند به‌عنوان یک ابزار مستقل در این حوزه عمل کند. صنایع دستی را می‌توان بیانگر رابطه خلاق بین انسان، فرهنگ و طبیعت یک منطقه با گردشگران و بازدیدکنندگان از آن ناحیه قلمداد کرده و این رابطه برای ارتقای صنعت گردشگری و در نتیجه توسعه پایدار اقتصادی ناشی از اکوتوریسم و حفظ و اشاعه فرهنگ ناشی از آن صنعت ضروری است.