آبخیزداری؛ کلید اقتصادی شدن کشت دیم و جلوگیری از فرسایش خاک

بر اساس مطالعات طرح جامع آب کشور، ریزش‌های جوی با حجمی بالغ‌بر 413 میلیارد مترمکعب منشأ اصلی منابع آب ایران را تشکیل می‌دهد که از این مقدار 93 میلیارد مترمکعب معادل 23 درصد به‌صورت جریان‌های سطحی جاری شده، 25 میلیارد مترمکعب معادل 6 درصد به سفره‌های زیرزمینی نفوذ کرده و 295 میلیارد مترمکعب یعنی 71.4 درصد آن به‌صورت تبخیر از دسترس خارج می‌گردد. ازاین‌رو، در ایران فقط از 30 درصد آب حاصل از بارندگی در بخش‌های شرب و کشاورزی و صنعتی استفاده می‌شود و 70 درصد مابقی آن تبدیل به رواناب شده و یا تبخیر می‌شود که هیچ بهره‌ای از آن برده نمی‌شود.
میزان هدررفت آب باران در ایران حدود سه برابر متوسط جهانی است و متأسفانه به دلیل عدم انجام عملیات آبخیزداری (انتقال آب ناشی از بارندگی از مبدأ بارش به زیرزمین)، در حال حاضر کشور با کمبود آب قابل برنامه‌ریزی مواجه شده است. لیکن، یکی از بهترین روش‌ها برای تنظیم و توزیع آب حاصل از بارندگی روش‌های مختلف آبخیزداری است. از نظر جغرافیای طبیعی، ایران به 30 حوزه آبخیز اصلی (سفیدرود، کرخه، کارون، اترک و غیره (و 1081 حوزه آبخیز فرعی تقسیم شده است.
در تمام نقاط کشور بیش از 125 میلیون هکتار اراضی مستعد عملیات آبخیزداری وجود دارد و حدود 91 میلیون هکتار از عرصه‌های حوزه‌های آبخیز (55.5 درصد سطح کشور) سیل‌خیز است، به‌طوری‌که این عرصه‌ها سالانه بیش از 22 میلیارد مترمکعب هرزآب مستقیم و سریع تولید می‌کنند که در تشدید فرسایش و ایجاد سیلاب‌های مخرب مؤثر است اما مهار کردن این میزان هدر رفت آب با عملیات آبخیزداری، علاوه بر تقویت سفره‌های آب زیرزمینی، توان تولید غذا در کشور را نیز افزایش می‌دهد. بر اساس گزارش‌های ارائه شده، سالانه 16.4 تن در هکتار فرسایش خاک داریم که این میزان بیش از سه برابر میانگین جهانی است. همچنین به‌طورکلی و درمجموع حدود دو میلیارد تن در سال فرسایش خاک در ایران رخ می‌دهد. فرسایش خاک علاوه بر اینکه باعث از دست رفتن خاک با ارزش بسیار بالا می‌شود، باعث تخریب و خسارت به محیط زیست خواهد شد.
علاوه بر حمایت دولتی، مشارکت مردم در امر آبخیزداری و سرمایه‌گذاری در آن بسیار حائز اهمیت است. درک واقعی و درست از آبخیزداری و مدیریت حوزه‌های آبخیز در گرو شناخت ذینفعان متعدد در داخل حوضه‌ها است و این امر نیازمند ترکیب اجرایی سیاست‌های دولتی و فرایندهای مشارکت مردمی است. درک تفاوت دیدگاه‌ها و نقاط مطلوب هر یک از این بخش‌ها می‌تواند به عنوان یک فرصت مناسب برای مدیریت منابع و نیز شناخت نقاط تفرق و مورد چالش در خصوص نحوه و میزان دسترسی به منابع طبیعی موجود در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی بدل گردد.
35 میلیون هکتار از زمین‌های کشور دارای اولویت بالای آبخیزداری است اما تنها در 20 میلیون هکتار عملیات آبخیزداری انجام شده است. متوسط هزینه آبخیزداری در کشور در هر هکتار برای سال جاری حدود 7.2 میلیون تومان برآورد شده است اما با همه این شرایط، کل بودجه تخصیص داده شده در سال 1401 به این بخش 200 میلیارد تومان است که نهایتاً 74 هزار هکتار را بتوان با این عدد آبخیزداری نمود از این رو مدت‌زمان زیادی نیاز است تا در تمام کشور آبخیزداری اجرایی شود. این در حالی است که آب استحصال شده با استفاده از روش‌های آبخیزداری حدود یک پنجم سدسازی هزینه دارد.
طبق گزارش‌های سازمان بین‌المللی مدیریت آب، مدیریت صحیح آب با استفاده از تکنیک‌های آبخیزداری تا 75 درصد تولیدات محصولات کشاورزی دیم را افزایش می‌دهد. همچنین آبخوان‌ها به‌طورکلی باعث افزایش 120 کیلوگرمی تولید در هر هکتار برای محصولات کشاورزی، کنترل 9 میلیون تنی فرسایش خاک به‌طور سالانه، افزایش نفوذ سالانه 1000 مترمکعب آب در هر هکتار در آبخوان و باعث کنترل چهار مترمکعب رسوب در هر هکتار می‌شود. لذا با توجه به اینکه فرصت‌های بسیار فراوان نهفته در کشاورزی دیم وجود دارد، لازم است برای بالفعل شدن این ظرفیت‌ها و فرصت‌های بی‌بدیل، تدابیر و اقدامات اساسی انجام شود.
قطعاً بهره‌گیری از دانش آبخیزداری و آبخوان‌داری (مدیریت یکپارچه آبخیزداری) برای کشت دیم مثمر ثمر و مفید خواهد بود و می‌تواند نقش بسیار مهم و مؤثری در افزایش تولید کشت دیم داشته باشد و اجرای این پروژه‌ها تنها راه برون‌رفت از بحران‌های کم آبی، سیل، فرسایش و رسیدن به امنیت غذایی پایدار است.
مهدی اکبری؛ سیاست‌پژوه اقتصادکشاورزی