|
موزه چهار فصل، یک قرن پیش توسط «حاج ابراهیم خوانساری» در اراک بنا گذاشته شده که ویژگی خاص آن تعبیه بخشی مستقل در حاشیه آن برای استحمام اقلیت‌های مذهبی است و این مساله نبوغ و پختگی فرهنگی مردمان این دیار با همزیستی مسالمیت‌آمیز ادیان است.
کاشی‌کاری‌های این میراث ارزشمند صحنه‌های بکر و زنده‌ای از چهار فصل سال را در چهار سوی این بنا به نمایش گذاشته که نشاط و سرزندگی و ظرافت‌های طبیعی را به بیننده هدیه می‌کند.
بنای این حمام قدیمی به مساحت یک‌هزار و 600 مترمربع وسعت دارای بخش‌های مجزای مردانه، زنانه، خصوصی و اقلیت‌های مذهبی است و پیش‌بینی سامانه حفظ گرمایش و تامین آب از قنات جالب و در خور تامل است.
دالان ورودی این حمام با طاق سیزی و پله‌های پهن و بلند سنگی به سربنیه مردانه و زنانه منتهی می‌شود که با حوزی آبی رنگ در میان و دیواره‌های تزئین شده با کاشی‌های فیزوزه‌ای، بیننده را به هزارتوی آرامی رهنمون می‌کند.
گرمخانه خصوصی و عمومی، هشتی بین گرمخانه، رختکن، خزینه، تون و آب انبار این حمام نیز که امروز به دلیل تغییر کاربری به موزه تغییراتی در آن مشاهده می‌شود از دیگر بخش‌های دیدنی این بنا است.
کاشی‌های معرق هفت رنگ تزیینی با سقف‌هایی که اشکال هندسی دارند در کنار هشت ستون با نقوش گل، مرغ و سرباز قاجاری درسربینه مردانه به طرزی هنرمندانه با بیننده ارتباط می‌گیرند که این از اوج هنر و ذوق خالقان آن حکایت دارد.
این ستون‌ها به شکلی هنرمندانه با کاشی‌های قالبی و پیچکی زیبا و بکارگیری روش قرینه‌سازی و رسم بندی‌ها و ستون‌بندی با شکل‌های اسلیمی نظیر گل و بوته، درختان سرو، صنوبر، انگور، منظره‌های طبیعی مثل چشمه‌های آب، رودخانه و گیاهان وحشی و پرندگان کار شده است.
یکی از نقوش جالب بر این کاشی‌ها، صحنه شکارگاهی و جنگ بین شیر، اژدها، شیر و گاو است که در هر دوی آن شیر حیوان نیرومند بوده و به احتمال قوی معنای آن غلبه گرما در این حمام به سرما است چرا که شیر در عربی اسد نام دارد و این ماه گرم تابستان است و به این ترتیب مردم را برای ورود به حمام مشتاق‌تر می‌شدند.
از دیگر نقوش زیبای این کاشیکاری‌ها انواع گل و بوته، پیچک‌ها، درختان انگور، سرو و صنوبر به همراه مناظری از رودخانه‌ها، چشمه‌ها، گیاهان وحشی و پرندگانی برروی شاخه‌های آن، مبارزه شیر با اژدهای چند سر، افراد نظامی با پوشش دوره قاجار است که هر یک هزاران ناگفته با خود دارد.
سربنیه حمام زنانه اما بدون هیچ ستونی با گنبدی یکپارچه برپا شده که با توجه به امکانات کم دوران قاجاریه این نوع معماری در خور توجه است.
حدود پنج هزارمترمربع فضای حمام چهار فصل شامل سربنیه مردانه و گرمخانه، رختکن و هشتی بین گرمخانه و رختکن هم اینک به موزه اختصاص یافته و اشیای متعلق به دوره‌های مختلف قبل و بعد از اسلام شامل تُنگ‌های سفالی، کاسه، خُمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سنگ نوشته و ابزارآلات کشاورزی و دفاعی در آن نگهداری می‌شود.
تالار مردم شناسی، وسایل باستانی دوران اسلامی، تابلوهای خوشنویسی هنرمندان استان مرکزی، اشیای باستانی قبل از اسلام، کتیبه‌های دوران قاجاریه و صفوی و گچبری مسجد جامع، مراسم حنابندان در دوره قاجاریه و پیکره اقلیت‌ها از تالارهای موزه چهار فصل اراک است.
این حمام همچنین در کنار اهمیتی که در جایگاه پاکیزگی و بهداشت مردم داشته، رسوماتی نظیر حنابندان، حمام دُزک، رسوم دفع شر و بیماری، طب سنتی و آیین روزدهم تولد را درخود داشته که به ویژه در حمام زنانه با موسیقی و اشعار محلی درهم تنیده می‌شده است.
وجود مجسمه‌های انسانی در بخشی از این حمام با عنوان رسوم حنابندان و نمایش لباس و رسوم ارامنه نشانگر گوشه‌ای از کارویژه‌های خاص حمام چهارفصل در ابعاد زندگی مردم در دوران قاجاریه است.
ارزش‌های متنوع معماری، اجتماعی، فرهنگی و هنری حمام چهارفصل اراک از مسایلی است که رسالت پژوهشگران را برای کشف و شناساندن ابعاد و زوایای پنهان آن سنگین‌تر می‌کند.
این حمام اگرچه امروز با اشیایی که هر یک ارزش خاص فرهنگی و هنری دارد تزئین شده اما به نظر می‌رسد آنچه نام این مکان را زنده نگه داشته هویتی است که در هر خشت و آجر آن نهفته و با گذشت یک قرن همچنان درخشان و جذاب می‌کند.
موزه در حمام چهارفصل
در موزه چهارفصل با اشیای باستانی مختلف روبه‌رو می‌شوید، چه از دوران پیش و چه پس از اسلام. سکه‌های دوره‌های مختلف تاریخی، عقدنامه‌های دوره قاجار، کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، ظروف مسی و قلم‌زنی، خمره‌های سفالی، لوازم ریسندگی، اسباب قدیمی حمام، ده‌ها پیکره مردم‌شناسی، انواع تنگ‌های سفالی، کاسه، خمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سنگ‌نوشته و ابزار آلات کشاورزی و دفاعی از جمله آن اشیای باستانی هستند.
موزه مردم شناسی حمام چهارفصل
پیکره‌های مردم شناسی در این بخش است. پیکره‌ها، مجسمه‌های مومی از زن‌ها و مردها هستند که طبیعی و زنده به نظر می‌رسند. لباس آن‌ها شیوه لباس‌پوشیدن مردم در دوره قاجار را نشان می‌دهد. لوازم و آداب و رسوم گذشتگان هم به نمایش درآمده است.
حمام چهار فصل اراک در سال 1355 به شماره 1339 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
|
