تأثیر فاضلاب بر محیط زیست؛

از تخریب خاک گرفته تا مرگ آبزیان

با توسعه شهرها، افزایش جمعیت و گسترش صنایع، روزبه‌روز بر اهمیت کنترل آلودگی آب‌ها و خاک‌ها افزوده می‌‌شود حال آنکه جوامع شهری و روستایی کانون اصلی مصارف آب برای مقاصد شرب، زراعی، صنعت و تولید فاضلاب انسانی هستند. افزایش مصرف، تولید فاضلاب، روند رو به رشد این تولید و همچنین توجه به استفاده غیراصولی در وضع موجود، ایجاب می‌کند، برای جلوگیری از گسترش مشکلات محیط زیستی برنامه‌ریزی و راهبردی خاص مورد توجه متولیان قرار گیرد.

با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا درخصوص تبعات ورود فاضلاب به محیط زیست به‌ویژه پوشش گیاهی با محسن شکل‌آبادی؛ عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا و دانشیار خاک‌شناسی و غلامرضا نبی ‌بیدهندی؛ استاد دانشکده محیط زیست تهران گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

استاد دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران با بیان اینکه باید بین واژه فاضلاب و پساب تفاوت قائل شد، گفت: فاضلاب همان محصولی است که پس از استفاده از آب در واحدهای مسکونی و صنعتی به‌صورت خام وارد تصفیه‌خانه می‌شود و پس انجام فعل و انفعالاتی بر روی آن، به محصول نهایی خارج‌شده از تصفیه‌خانه، پساب می‌گویند.

غلامرضا نبی ‌بیدهندی عنوان کرد: برای خروج پساب از تصفیه‌خانه به محیط، استانداردهای خاصی ترسیم شده، که اجرای آن از سوی سازمان حفاظت از محیط زیست کشور با جدیت دنبال می‌شود.

وی با اشاره به اینکه تجهیزات لازم برای رعایت این استانداردها در تمامی تصفیه‌خانه‌ها وجود دارد، تشریح کرد: درواقع شاخص‌های ارقامی مورد توجه در استانداردهای تعریف‌شده، باید در پساب خروجی از تصفیه‌خانه‌ها حتی برای آبیاری فضای سبز مورد توجه قرار گیرد.

این استاد محیط زیست با تأکید بر اینکه استفاده از فاضلاب می‌تواند اثرات بهداشتی و زیست‌محیطی مختلفی را به‌دنبال داشته باشد اظهار کرد: البته در صورت تهیه پساب استاندارد از فاضلاب این پساب خاکستری به‌دلیل دارا بودن مواد مغذی به‌ویژه فسفر می‌تواند برای پوشش گیاهی مفید واقع شود.

استاد نبی بیدهندی با اشاره به اینکه در استفاده از پساب برای آبیاری در فضای سبز شهری می‌بایست پارامترهای میکروبی مورد توجه قرار گیرد زیرا ممکن است افراد آلودگی را از طریق تماس با دست با گیاه به بدن خود انتقال دهند و منجر به بروز بیماری‌های میکروبی شوند، گفت: درواقع باید حتی پساب تولیدشده به‌صورت ضد عفونی تحویل این بخش از محیط زیست شهری شود.

وی با ابراز اینکه اگر پساب به‌صورت غیر اصولی در محیط تخلیه شود می‌تواند شاخص‌هایی همچون نیترات خاک را دچار تغییر کند افزود: وقتی پساب وارد محیط و خاک می‌شود، گیاه این عناصر را نیز جذب می‌کند.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه این فلزات سنگین و مواد آلی متأسفانه می‌توانند آب‌های سطحی و زیرزمینی را آلوده کنند تشریح کرد: در اثر استفاده از فاضلاب خام در زمین‌های کشاورزی میزان ماده آلی خاک به نحو چشمگیری افزایش یافته و غلظت برخی فلزات سنگین بالا می‌رود.

نبی بیدهندی با بیان اینکه آنالیز آب‌های سطحی و زیرزمینی این اراضی نیز نشان می‌دهد که غلظت برخی فلزات در این آب‌ها بالاست ابراز کرد: این امر می‌تواند در طولانی‌مدت باعث انباشت هرچه بیشتر فلزات در خاک شده و ترکیب آن را تغییر دهد.

وی با تأکید بر اینکه فوری‌ترین اثر مخرب فاضلاب در محیط زیست زمانی است که با قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی مضر (موادی که در طول دوره طبیعی وجود نداشته باشد)، در آلودگی منابع آبی و تخریب زیستگاه‌های طبیعی و حیات وحش ساکن در آن زیستگاه نقش ایفا می‌کند گفت: از طرفی همانطور که پیشتر عنوان کردم که فاضلاب عوامل بیماری را با خود حمل می‌کند، ترکیبی از پسماند‌های انسانی و صنعتی را نیز ایجاد می‌کند که نه‌تنها آلوده هستند بلکه مردم را در معرض گازهای مضر قرار می‌دهند.

این استاد محیط زیست با اشاره به اینکه وقتی فاضلاب به‌درستی تصفیه نشود، مواد شیمیایی مضر برای محصولات ممکن است به خاک راه پیدا کنند تصریح کرد: این مواد شیمیایی باعث می‌شود که خاک محصولات کمتری را با سرعت کمتری تولید کند همچنین این واقعیت را نیز در نظر بگیرید که این محصولات در نهایت خورده می‌شوند و می‌تواند به انسان آسیب برساند.

نبی بیدهندی با بیان اینکه متأسفانه در فضای محیط زیستی همواره آبراهه‌ها به طور کلی بیشتر در معرض اثرات مضر فاضلاب هستند تصریح کرد: ترکیبات سمی موجود در پساب، اکوسیستم‌های آبی را مختل می‌کند به گونه‌ای که وقتی مقدار زیادی از مواد زیست‌تخریب‌پذیر در آب قرار گرفت، ارگانیسم‌ها شروع به تجزیه آن‌ها می‌کنند و آن‌ها از اکسیژن محلول زیادی استفاده می‌‌کنند این در حالی است که اکسیژن محلول برای رشد حیوانات دریایی حیاتی است و با کم شدن آن می‌تواند برای ماهی‌ها تهدیدکننده زندگی باشد و منجر به مرگ و میر آن‌ها شود.

وی با بیان اینکه از طرفی فاضلاب حاوی روغن و گریس است که تجزیه آن دشوارتر است و می‌تواند در سطح آب شناور شود خاطرنشان کرد: بنابراین این بلوک‌های شناور مانع عبور نور مورد نیاز رشد گیاهان آبزی فتوسنتزی شده و می‌تواند ماهی را خفه کرده و در پرهای پرندگان گیر کند.

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: فاضلاب تصفیه‌نشده دفع می‌شود، اغلب گرم یا حتی داغ است که می‌تواند دمای آب را بالا ببرد و اکوسیستم را بیشتر مختل کند زیرا ماهی‌ها خونسرد هستند، بنابراین برای تنظیم دمای بدن خود به آب تکیه می‌کنند، اگر آب خیلی گرم باشد، می‌تواند تنفس، تغذیه و حرکت را افزایش دهد علاوه بر این، دمای آب بر میزان اکسیژن موجود در آن نیز تأثیر منفی می‌گذارد.

دانشیار خاک‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان نیز با بیان اینکه وقتی صحبت از ورود فاضلاب به خاک می‌شود چند سؤال پیش می‌آید، نخست اینکه آیا فاضلاب ورودی تصفیه شده یا خیر؟ گفت: متأسفانه در بسیاری از موارد فاضلاب به‌صورت خام و تصفیه‌نشده مورد استفاده قرار گرفته و وارد خاک می‌شود.

محسن شکل‌آبادی با اشاره به اینکه فاضلاب این چنین علاوه بر مشکلاتی که به لحاظ مواد آلی و فلزات سنگین برای خاک ایجاد می‌شود می‌توان مشکلات میکروبی نیز به‌دنبال داشته باشد تشریح کرد: این مهم بیشترین آسیب را در آبیاری سبزیجات برای سلامت افراد ایجاد می‌کند زیرا در بیشتر موارد این گیاهان به‌صورت خام مورد استفاده قرار می‌گیرند.

این دانشیار خاکشناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان با اشاره به اینکه اگر فاضلاب به‌صورت تصفیه‌شده مورد استفاده قرار گیرد یقیناً مشکلات مترتب بر آن کاهش چشمگیری به‌دنبال خواهد داشت اذعان کرد: درواقع در صورت این اتفاق حتی در برخی از کشورهای دنیا از لجن فاضلاب با در نظر گرفتن برخی از محدودیت‌ها به‌عنوان کود استفاده می‌شود.

شکل‌آبادی با تأکید بر اینکه باید بین فاضلاب صنعتی و شهری نیز تمایز قائل بود، تشریح کرد: یقیناً میزان آلودگی فاضلاب‌های شهری نسبت به فاضلاب‌های صنعتی به‌مراتب کمتر است.

وی با ابراز اینکه فاضلاب‌های صنعتی حاوی عناصر سنگین و مواد آلی بالایی هستند گفت: می‌شود این عناصر را به‌صورت قابل دسترس درآورد اما چون خاک همدان تا حدی آهکی است و میزان PH آن از حد خنثی بالاتر است، بسیاری از عناصر سنگین به‌صورت غیر فعال در خاک باقی می‌مانند؛ مسئله این است که این مواد آلی فاضلاب می‌تواند عناصر سنگین را در خاک به حرکت درآورده و این مواد را وارد داخل سفره‌های آب زیرزمینی کنند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه معمولاً در شهرهای صنعتی نباید آب فاضلاب در اراضی کشاورزی مورد استفاده قرار گیرد ابراز کرد: این امر می‌تواند در خاک و آب‌های سطحی و زیرزمینی منطقه مشکل‌ساز باشد بنابراین در این نوع از فاضلاب‌ها سیستم تصفیه جداگانه نیاز است که بتواند این عناصر را جدا کند.

شکل‌آبادی با اشاره به اینکه خاک محیطی پویا است که پیوسته تحت تغییرات فیزیکی، شیمیایی و زیستی قرار می‌گیرد ابراز کرد: بدیهی است که کاربرد فاضلاب شهری بر ویژگی‌های گوناگون خاک ازجمله ویژگی‌های شیمیایی آن تأثیر می‌گذارد.