پژوهشی در تاریخ نماز از نگاهی نوین

داود اسماعیلی، مدرس گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان و یکی از دو مؤلف کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» اظهار کرد: بخشی از آیات قرآن ناظر به نماز و مسائل مرتبط با آن است که هم از منظر فقهی و هم از منظر تفسیریِ موضوعِ مطالعه قرار می‌گیرد. از سویی مباحث مشترکی بین تاریخ و قرآن وجود دارد، ازجمله مهم‌ترینِ این آیات که با نگرش تاریخی نیز می‌توان به آن‌ها پرداخت آیات مربوط به تغییر قبله، نماز خوف و نماز آیات است؛ به این مناسبت چند سال پیش و ضمن برخی پژوهش‌های تفسیری، با کتاب «تاریخ الصلاة فی الاسلام» نوشته دکتر جوادعلی آشنا شدم. جواد علی از پژوهشگران معاصر عراقی است که مطالعات عمیق و ارزشمندی را درباره تاریخ عرب انجام داده و کتاب «المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام» بر پایه همین مطالعات سامان‌یافته و موجب شهرت نویسنده شده است.
او با بیان اینکه پژوهش خود در تاریخ نماز را به تعمق‌بخشیدن کتاب «تاریخ الصلاة» معطوف کرده است، افزود: بر اساس توضیح جوادعلی در مقدمه، کتاب ابتدا به‌صورت سلسله مقالاتی با همین موضوع منتشرشده و سپس جواد علی آن‌ها را گردآوری کرده و پس از انجام تغییرات جزئی و افزودن مطالب جدید در قالب کتاب منتشر کرده است. او در این کتاب با نگاه به فضای نزول آیات مربوط به نماز و رویکرد تاریخی که تخصص اوست، به تاریخ‌گذاری آیات مربوط به نماز و نشان دادن روند شکل‌گیری نمازهای چهار رکعتی، نماز جمعه، نماز میت، نماز باران و مباحثی دیگر پرداخته است. کتاب گویای تسلط جوادعلی بر منابع است، بااین‌حال به نظر می‌رسد بر پایه مطالعات قبلیِ او در تاریخ اسلام سامان‌یافته است. ازاین‌رو به دلیل اینکه هدف جوادعلی جمع‌آوری مختصری از منابع بوده، برخی از اقوال و دیدگاه‌های تاریخی و نیز برخی روایات ازقلم‌افتاده است؛ البته بااین‌حال به دلیل فقدان کتابی با این موضوع در پژوهش‌های اسلامی می‌توان این کتاب را از نوآوری جواد علی به شمار آورد.
این مدرس دانشگاه با اشاره به محورها و رویکردهای کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» گفت: نکته قابل‌توجه این است که علی‌رغم وجود ترجمه‌های مختلف از کتاب تاریخ الصلاة، اما مطالعه عمیق‌ترِ این کتاب در گرو عمق‌بخشی به 4 محور از محتوای کتاب است؛ ازاین‌رو تلاش شد ضمن ارائه‌ ترجمه جدید از کتاب، این محورها نیز به‌صورت مستقل موردمطالعه قرار گیرد و در پاورقی افزوده شود. محور اول بررسی تفسیری آیاتی است که در متن به آن‌ها اشاره‌شده و محور دوم پرداختن به مجموع روایات در مورد نماز است چراکه جواد علی با تمرکز بر منابع اهل سنت به بخشی از آن‌ها اشاره کرده است. محور سوم، مطالعه کامل منابع تاریخی در موضوع نماز است زیرا به دلیل اختصار بخشی از مطالب موجود در منابع تاریخی در کتاب بازتاب ندارد و محور چهارم آرای فقهی مذاهب پنج‌گانه در موضوع نماز است.
اسماعیلی افزود: البته هم در بخش ترجمه و هم در بررسی محورهای پیش‌گفته، فقدان فهرست منابع کتاب و نیز ارجاع دهی نابسامان و نامنظم در نسخه‌های مختلف متن اصلی، انجام کار را با مشکل مواجه می‌کرد؛ به‌گونه‌ای که گاه در متن یا پاورقی‌های کتاب به نام یک کتاب یا نام یک نویسنده اشاره‌شده ولی آدرس‌دهی دقیقی انجام‌نشده است. وجود کتاب‌های متعدد با عناوین مشترک و نیز نویسنده‌هایی که کتاب‌های متعددی دارند بررسی منابع را با مشکل مواجه می‌کرد؛ ازاین‌رو می‌توان گفت تحقیق از منابع کتاب جواد علی محور پنجمی بود که در سراسر کتاب خود را نشان می‌داد.
او تمایز کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» با کتاب جواد علی را در منابع شیعی خود دانست و گفت: از سویی باوجوداینکه جوادعلی خود شیعه است، اما با توجه به محدودیت‌های سیاسی و اجتماعی زمان خود از منابع شیعه استفاده نکرده است. ازاین‌رو نیاز بود در کنار منابع اهل سنت به‌طور ویژه به منابع شیعی و دیدگاه‌های تفسیری، تاریخی و فقهی شیعه توجه شود.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان در خصوص منابع کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» نیز بیان کرد: با توجه به این دغدغه‌ها، پژوهش در همه ابعاد فوق و در برنامه‌ای فشرده به سرانجام رسید و تعداد منابع کتاب از حدود 60 منبع عربی و لاتین به بیش 210 منبع افزایش یافت. نتیجه کار به‌نوعی تشریح و تحقیق در کنار ترجمه کتاب جواد علی است و حجم بیش از نیمی از کتاب نیز مطالبی است که به ترجمه کتاب افزوده‌شده و گاه تا 4 صفحه پشت سر هم صرفاً پاورقی و افزوده‌های جدید است. می‌توان گفت برآیند نهایی پژوهشِ انجام‌شده به‌گونه‌ای است که برای طلاب و دانشجویان رشته‌های الهیئت، علوم قرآن و حدیث و تاریخ قابل‌استفاده است.
اسماعیلی با اشاره به بخش‌های مختلف این کتاب افزود: تذکر این نکته را هم لازم می‌دانم که این کتاب فصل‌بندی مشخصی ندارد و جواد علی پس از ورود به موضوع نماز و ارائه توضیحی کلی درباره آن، به شکل نماز، نماز جماعت، تعداد نماز، اذان، مناره، محراب، مسجد، نماز میت و نماز باران و غیره پرداخته است؛ بنابراین می‌توان گفت کتاب «تاریخ الصلاة» مجموعه گفتارهایی در مورد نماز و مسائل مربوط به آن است. نکته دیگر اینکه ترجمه کتاب و افزوده‌های مختلف در حوزه تفسیر آیات، اسباب نزول، تحلیل‌های تاریخی و غیره نیز متناسب با متن اصلی و در پاورقی ارائه‌شده است. همچنین پایبندی به نظم نسخه اصلی کتاب در چینش مطالب امکان تطبیق ترجمه و متن اصلی را فراهم می‌کند.
او اضافه کرد: علی‌رغم اختصار مطالب کتاب به دلیل رویکرد وسیع و عمیق به محورهای پیش‌گفته، فرآیند کار طولانی می‌شد و ازاین‌رو پس از انجام بخشی از آن خانم دکتر زهرا کلباسی به این پروژه پیوستند تا روند کار تسریع شود.
زهرا کلباسی اشتری، پژوهشگر علوم قرآن و حدیث و مولف دیگر کتاب «پژوهش در تاریخ نماز» نیز گفت: ترجمه کتاب تاریخ الصلاة اثر جواد علی به دو قسمت تقسیم شد و نیمی از ترجمه را من انجام دادم و نیمه دیگر آن با دکتر اسماعیلی بود. با توجه به تخصص‌های متفاوتی که داشتیم تصحیح و تکمیل پاورقی‌های فقهی را دکتر اسماعیلی انجام دادند و تحقیقات تفسیری و علوم قرآنی نیز به عهده من بود.
او کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» را دارای رویکرد جدیدی دانست و افزود: معمولاً در پژوهش برای نماز، احکام نماز و فواید نماز بررسی می‌شود، ولی این کتاب رویکرد تاریخی داشت. کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» انواع نماز و ارکان مختلف آن ازجمله وضو، نماز، محراب، منبر و هر چیزی که به نماز ارتباطی پیدا می‌کند را به لحاظ تاریخی ریشه‌شناسی کرده بود و قدمت آن‌ها را در پیش از اسلام، اینکه چه زمانی وارد اسلام شد و سیر تغییر نمازها را مورد واکاوی قرار داده بود. شکل نماز باران در زمان مشرکین و تفاوتش با اقامه آن توسط مسلمانان، اولین مسجد، اولین محراب، اولین نمازی که خوانده شد، بیشتر و کامل‌تر شدن نمازها و غیره، موارد دیگری است که این کتاب به آن پرداخته است.
این پژوهشگر و نویسنده، علاقه‌مندان به تاریخ اسلام را به خواندن این کتاب دعوت کرد و گفت: نگرش از زاویه تاریخی به نماز، بُعد جدیدی است که می‌تواند برای عموم مسلمانان جذابیت داشته باشد. صرف‌نظر از برخی پاورقی‌های کتاب که شاید تخصصی باشند، اصل مباحث برای عموم و علاقه‌مندان به تاریخ اسلام قابل‌فهم و جذاب است. کتاب «پژوهش در تاریخ نماز» در حدود 100 صفحه تألیف شده و حاصل حدود 4 ماه پژوهش است.
گفتنی است؛ کتاب «پژوهشی در تاریخ نماز» نوشته داود اسماعیلی و زهرا کلباسی اشتری، که به صورت پژوهش و همراه با تحقیق و ترجمه‌ای از کتاب «تاریخ‌ الصلاه» نوشته جوادعلی، تاریخ‌نگار و از بزرگ‌ترین محققان عرب‌شناسی به انجام رسیده، از سوی انتشارات جهاد دانشگاهی واحد اصفهان راهی بازار کتاب شده و در بخش فقه و اصول بیست و ششمین دوسالانه‌ جایزه کتاب اصفهان نیز برگزیده‌شده است.