عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا؛

پارک‌های فرامنطقه‌ای، ناتوان از ارائه خدمات حتی در قامت شهر

پارک‌های فرامنطقه‌ای همدان فاقد مطالعات جامع گردشگری-پارک‌های فرامنطقه‌ای همدان فاقد مطالعات جامع گردشگری

شهرها به‌عنوان کانون‌های تمرکز فعالیت و زندگی انسان‌ها، برای اینکه بتوانند پایداری خود را تضمین کنند، چاره‌ای جز پذیرش ساختار و کارکردهای مؤثر سیستم‌های طبیعی ندارند، بنابراین امروزه وجود فضای سبز در کنار بخش فیزیکی و بی‌جان شهرها در راستای ایفای نقش‌های متعدد از قبیل کارکردهای کالبدی، زیست‌محیطی، روان‌شناختی و اجتماعی و غیره امری بدیهی است به‌طوری‌که در برنامه‌ریزی‌های توسعه‌ای، جایگاه فضاهای سبز به‌عنوان یک رکن توسعه‌ پایدار حائز اهمیت شده ‎است.

امروزه بخش قابل‌توجهی از فضای سبز شهری در قالب پارک‌ها ایجاد می‌شود، پارک‌ها و بوستان‌ها علاوه بر ایجاد زیبایی از منظر شهرسازی، می‌توانند مکان مناسبی برای گذراندن اوقات فراغت شهروندان و انجام فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و تفریحی محسوب شوند، اما تجربه و شواهد موجود نشان می‌دهد که پارک‌ها و فضای سبز با مشکلات و چالش‌های مختلفی ازجمله عدم توزیع عادلانه در سطح شهر، عدم توجه به شرایط فرهنگی، اجتماعی، بومی، نیازها، خواسته‌ها و ویژگی‌های شهروندان، عدم توجه به استانداردهای لازم در طراحی و عدم مشارکت‌های مردمی مواجه‌اند. تمامی این موارد، مدیریت بهینه آن‌ها را با چالش روبه‌رو کرده که همدان نیز از این امر مستثنا نبوده و نیست.

همان‌طور که گفته شد پیامدهای توسعه شهری و پیچیدگی معضلات زیست‌محیطی موجود در شهرها، اهمیت فضای سبز را خاطرنشان می‎کند، افزایش فضای سبز این قابلیت را دارد که اثرات نامطلوب شهرنشینی را کاهش دهد و ساخت شهرها را برای زندگی، جذاب‌تر کند؛ زیرا شهر یک سیستم پویاست و فضای سبز، نقش بسزایی در کاهش تراکم شهری، ایجاد مسیرهای هوایی و ذخیره زمین برای گسترش آینده شهر دارد که بسیار ارزشمند است.

از سوی دیگر فضای سبز شهری بر اساس کارکردهای متنوع خود، نقش برجسته‌ای در ارتقای کیفیت زندگی شهروندان ایفا می‌کند و ازاین‌رو عامل کلیدی در شکل‌گیری شهر پایدار است.

بر اساس تفکر سیستمی، فضای سبز پایدار، فضای سبزی است که حداکثر کارایی در درازمدت با حداقل اثرات منفی بر محیط خود داشته باشد. توجه به تعادل بین هزینه‌ها و کارکردهای حاصل از فضای سبز، تعادل داده‌های اطلاعاتی و فرهنگی فضاها با فرهنگ بومی جامعه و همچنین تعادل اکولوژیکی آن با محیط اطراف همراه با مدیریتی کارا به پایداری فضای سبز منجر می‌شود.

از سوی دیگر محیط‌های طبیعی در قالب ایجاد بوستان‌ها و پارک‌ها بین اعضای اجتماع و محیط پیرامون رابطه مستحکمی برقرار می‌کند، به ‌این‌ ترتیب شهر را قابل سکونت‌تر و تحمل‌پذیرتر می‌کند. این امر برای اجتماعی که می‌خواهد پایدار باشد، اساسی است.

حال آنکه شهرداری همدان نیز طی چند سال گذشته با روی کار آمدن عباس صوفی شهردار پیشین و با تدوین سند چشم‌انداز توسعه این شهر با رویکرد توسعه زیرساخت‌های گردشگری به‎خصوص در حوزه گسترش فضای سبز، این روند را دنبال کرد. چنانکه بهار سال 1397 با اشاره به توسعه فضای سبز شهر، گفت: فضای سبز استاندارد هر شهر 15 مترمربع بوده که در همدان 11 مترمربع و نیاز اکولوژی 30 مترمربع است. با آغاز عملیات اجرایی پارک‌های فرامنطقه‌ای ولایت دو متر بر سرانه فضای سبز شهر افزوده می‌شود.

جالب‌تر اینکه در سال تیرماه سال 1400 صوفی از پروژه پارک 250 هکتاری اکباتان به‌عنوان یکی از پروژه‌هایی که قطعاً برای همدان ماندگار خواهد بود یاد کرد و افزود: این پارک یک پارک کوهستانی محسوب می‌شود و به علت اینکه در کنار فضای سد اکباتان در حال ساخت است پارک ساحلی نیز به‌حساب می‌آید؛ از سوی دیگر به علت هدف کارکرد ملی آن، در جهت توسعه گردشگری بسیار حائز اهمیت است.

از سوی دیگر اهمیت فضاهای سبز شهری تا حدی است که امروز وجود این کاربری به‌عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی جوامع به‌حساب می‌آید و از سوی دیگر شرایط مناسبی را برای گذراندن اوقات فراغت شهروندان ایجاد می‌کند.

گذشته از برخی کلی‌گویی‌ها و تعاریف تبلیغاتی، اهداف مشخص و واقعی این طرح‌ها چیست؟ چه توجیهاتی را در ابعاد اقتصادی، گردشگری و فرهنگی برای استان در پی دارد؟ آیا اساساً نقشه‌ای از نمای کلی طرح‌ها در دست هست یا خیر؟

این پروژه‌ها (پارک ولایت و اکباتان) طی چند مرحله و هر مرحله مشتمل بر کدام اهداف (واقعی و ملموس) به نتیجه خواهد رسید؟ با توجه به وسعت این طرح کدام شرکت مادر تخصصی و گروه کارشناسی و با کدام الگو و نمونه مشابه در حال اجرای آن است؟ آیا پیش‌بینی اعتبارات و سرمایه‌های آن به‌صورت قطعی و با لحاظ کردن همه جوانب صورت گرفته و این تضمین وجود دارد که به‌مانند بسیاری از طرح‌های فعلی در نیمه ‌راه به‌دلیل اتمام اعتبار سال‌ها نیمه‌کاره رها نشود؟

آیا در خصوص توسعه، حفظ و یا ایجاد گونه‌های گیاهی و جانوری توسط کارگروه‌های زیست‌محیطی و منابع طبیعی پیش‌بینی‌ها و برنامه‌ریزی‌های کامل صورت گرفته؟ آیا کارگروه‌های اجتماعی، فرهنگی، گردشگری، هنری و ورزشی در این خصوص تشکیل و هرکدام برنامه‌های واقعی خود را مبتنی بر اهداف کلان طرح ارائه داده‌اند؟ آیا مدیریت و اعمال کنترل‌های لازم در خصوص جلوگیری از دست‌اندازی به طبیعت و ممانعت از ساخت‌وسازهای غیر ضرور، زمین‌خواری و تصرف اراضی از افراد و نهادهای حقیقی و حقوقی و غیره صورت گرفته و متولیان امر بر این موضوع نظارت دارند؟

سهم بخش خصوصی در این فرآیند چه میزان بوده و با کدام معیارها و موازین مشخص شده؟ آیا اساساً طرح مشخصی برای فراخوان و حوزه فعالیت آن‌ها وجود دارد؟ کدام کارگروه تخصصی نظارتی، بر حُسن اجرای طرح طبق برنامه زمان‌بندی، توسعه را بر عهده داشته و نسبت به ارائه گزارش‌های پیشرفت بر اساس برنامه اقدام می‌کند؟

و ده‌ها مورد از این قبیل سؤالات که انتظار می‌رفت مسئولان تاکنون حداقل به چند مورد از سؤالات فوق پاسخ‌هایی قابل‌ قبول را ارائه داده و به اطلاع عموم ‌برسانند اما دریغ!

بر این اساس و با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص آخرین وضعیت این پروژه‌ها و استاندارد‌های تعریف‌شده در این بخش با حسین خانجانی؛ معاون خدمات شهری شهرداری همدان و حسن سجادزاده؛ طراح شهری گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

معاون خدمات شهری شهرداری همدان بیان اینکه در سال 1392 قرارداد مدیریت بهره‌وری و بهره‌برداری از پارک جنگلی حیدره (ولایت)، فی‌مابین شهرداری همدان و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان منعقد شد گفت: پارک ولایت به مساحت 102 هکتار هرساله جهت حفظ و نگهداری ابنیه به پیمانکار واجد شرایط واگذار شده و سازمان سیمامنظر و شهرداری به‌عنوان ناظر پروژه فضای سبز کلیه موضوعات فنی و تخصصی مرتبط را نظارت می‌کند.

حسین خانجانی با تأکید بر اینکه سیستم آبیاری درختان در این پروژه آبیاری تحت فشار است، اظهار کرد: پوشش گیاهی پارک از انواع درختان سوزنی‌برگ و پهن‌برگ مانند سرو نقره‌ای، بادام، زبان گنجشک، کاج سیاه و سایر گونه‌هایی که نیاز آبی کمی دارند، تأمین شده است.

وی با اشاره به موانع و مشکلات ابراز کرد: کمبود منابع آبی باعث محدودیت در توسعه فضای سبز شده و عدم دسترسی مناسب راه‌های مواصلاتی به قسمت‌های بالای پارک نیز در این زمینه مشکل‌ساز است.

معاون خدمات شهری شهرداری همدان با بیان اینکه برنامه توسعه‌ای در صورت تأمین منابع آبی و توسعه فضای سبز عرصه مذکور، در اولویت قرار دارد، عنوان کرد: همچنین در سال 1396 قرارداد مدیریت و بهره‌برداری از پارک جنگلی اکباتان فی‌مابین شهرداری و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان همدان منعقد شده است.

خانجانی با تأکید بر اینکه این پارک جنگلی به مساحت 235 هکتار نیز هرساله جهت حفظ و نگهداری فضای سبز به پیمانکار واجد شرایط واگذار می‌شود اذعان کرد: در سال 1399 فعالیت‌های عمرانی قابل توجهی در راستانی طرح مدیریت پارک توسط منطقه دو انجام شد که شامل ایجاد مسیر آسفالته دسترسی به قسمت‌های اصلی پارک، محوطه‌سازی، احداث سرویس بهداشتی، احداث سردرب ورودی پارک، نصب آلاچیق و نیز کاشت بیش از پنج هزار اصله انواع درختان سوزنی‌برگ و پهن‌برگ مثل زبان گنجشک، کاج سیاه و سرو نقره‌ای است.

وی با اشاره به موانع و مشکلات پیش روی این پروژه اظهار کرد: کمبود منابع آبی پایدار در پی عدم اختصاص حق‌آبه پارک اکباتان‌ و ورود عشایر به‌صورت غیر قانونی به عرصه پارک، ازجمله این مشکلات است.

در ادامه عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با بیان اینکه طرح احداث پارک‌های فرامنطقه‌ای در شهر همدان سال‌ها است که مطرح بوده و روند کندی را طی می‌کند، گفت: واقعیت این است که این نامگذاری‌ها جامع نیستند زیرا وقتی ما از پارک‌های فرامنطقه‌ای صحبت می‌کنیم یعنی ظرفیت‌ها، جذابیت‌ها و ویژگی‌هایی که در این پارک‌ها وجود دارد بتواند در سطح منطقه و در حداقل‌ترین شرایط در غرب کشور خدمات ارائه کند.

حسن سجادزاده افزود: اما در عمل آنچه قابل مشاهده است اینکه این پارک‌ها حتی در حوزه استان و شهر همدان نیز به دلایلی نتوانستند جایگاه لازم را کسب و ارائه خدمات کنند.

وی با بیان اینکه ازجمله این دلایل این است که این پارک‌ها از فرایند جامع مطالعاتی برخودار نیستند به طوری که بعضاً بنده و دوستانی که در جلسات مرتبط حضور داشتیم، مسائل و چالش‌های پیش روی این اجرایی شدن و نتیجه‌بخش بودن طراحی این پارک‌ها را ارائه کردیم، افزود: برای مثال اصلی‌ترین چالش پیش رو در پارک ولایت، عدم دسترسی به‌ویژه دسترسی سواره است که این امر میزان نفوذپذیری آن را تحت تأثیر قرار داده است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه این موضوع به‌ویژه در ایام تعطیل مشکل‌ساز است خاطرنشان کرد: زیرا در نبود دسترسی مناسب راه‌های ورود به این محوطه در این ایام قفل خواهد بود چون عرض جاده حیدره و مسیر طراحی‌شده برای این پروژه نتوانسته با حوزه بلافصل خود ارتباط خاصی را ایجاد کند.

سجادزاده، ادامه داد: از طرفی نیز امکانات و خدماتی که در طراحی که برای این پارک‌ها دیده شده کامل نبوده و حتی همان میزان طراحی انجام‌شده و پیش‌بینی شده نیز از سرعت بالایی برخوردار نیست.

وی با اشاره به اینکه بخشی از این کندی کار به عدم توانایی در جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی بازمی‌گردد، تشریح کرد: به‌نظر می‌رسد شهرداری به‌دنبال آن است که خود به‌تنهایی این پروژه‌ها را تکمیل کند که این امر خود نشان‌دهنده چرایی کندی کار است.

وی افزود: بنابراین آن فرایندهای جذاب مورد توجه سرمایه‌گذار در این پروژه‌ها فراهم نشده و نمی‌توان امیدوار بود که نام فرامنطقه‌ای و حتی شهری و استانی بر این پارک‌ها مثل چیزی شبیه منطقه عباس‌آباد که جذابیت بالایی دارد، گذاشت.

این طراح شهری با بیان اینکه مسئله و چالش بعدی مسائل زیست‌محیطی و آب است، تشریح کرد: هنوز این مسئله به‌صورت هوشمند و به طور کامل مرتفع نشده؛ البته متولیان امر خود مدعی کاشت گونه‌های گیاهی خاص گیاهی با مصرف آب کمتر هستند اما موضوع این است که این مناطق خود استعدادهای به‌خصوصی دارند که می‌توان با هوشمندسازی و بهره‌گیری از گیاهان بومی، پوشش سبز کافی را در این پارک‌ها فراهم آورد.

سجادزاده در پاسخ به این سؤال که به لحاظ تنوع عملکردی چه استانداردهایی باید برای پارک‌های این‌چنینی مورد توجه قرار گیرد؟ گفت: بازهم تأکید می‌کنم اصلی‌ترین مشکل در این پارک‌ها به نبود مطالعات جامع گردشگری بازمی‌گردد.

وی ادامه داد: دوستانی که در جانمایی این پروژه‌ها دخیل بودند به‌نظر می‌رسد بیشتر متکی بر آن الگوها و بر اساس تجربیات و مواردی که در سایر شهرها دیده‌اند برخی عملکردها را پیش‌بینی کرده‌اند حال آنکه با توجه به ظرفیت بومی منطقه، شاید برخی از این عملکردها اصلاً لازم بوده و یا نمونه بهتر آن را در همدان داریم.

این استاد دانشگاه ابراز کرد: با توجه به اینکه در این پارک‌ها آنچه دنبال می‌شود ارائه خدمات فرامنطقه‌ای است پس باید به سراغ مؤلفه‌ها و فعالیت‌های جاذب گردشگری مخصوص استان برویم زیرا جاذبه‌هاست که این شهر و استان را از سایر رقبا با داشتن چنین زیرساخت‌های مشابه جهت جذب گردشگر متمایز و ممتاز می‌کند،

سجادزاده اذعان کرد: دلیل این امر به این موضوع بازمی‌گردد که در مطالعات جامع این پروژه، از بین 16 تا 20 الگوی گردشگری، اولویت‌بندی درست انجام نشده است.

وی با تأکید بر اینکه متأسفانه در طراحی این پارک‌ها تفاوتی وجود ندارد، اذعان کرد: درواقع مسئله این است که دوباره با در نظر گرفتن بهترین حالت به‌دنبال آن هستیم که منطقه گردشگری همچون عباس‌آباد را احداث کنیم حال آنکه این امر جذابیت لازم را برای مردم نخواهد داشت.

وی ادامه داد: تعریف خاص موضوعی در ارتباط با این پارک‌ها یک اصل است که گویا برای این پارک‌های فرامنطقه‌ای در نظر گرفته نشده است.