بلوطستان‌‌های مریوان طعمه آتش

شروع آتش‌سوزی از صبح پنجشنبه 12 مرداد بود، آتشی که باد را به مدد گرفت تا در جای‌جای جنگل‌های بلوط پیشروی کند و پوشش گیاهی متراکمی که باران‌های سال زراعی جاری، آن را تقویت کرده بود، زودتر از درختان بسوزد و جرقه‌ای برای سوختن بلوط‌ها و جانداران ساکن در جنگل‌های مریوان باشد.

مثل همیشه نخستین گروه‌هایی که برای اطفای آتش آمدند، مردم بودند، به منابع طبیعی اطلاع داده شد و جنگلبانان با همان تجهیزات کمی که در اختیار دارند به سمت مناطق درگیر آتش‌سوزی گسیل شدند.

تأسف‌بارتر اینکه آتش ساعت به ساعت قدرت می‌گرفت و مهار کردنش سخت‌تر می‌شد، زمین این مناطق هم امن نبود، آلودگی مین، کار را کندتر کرده بود، گویی همه‌چیز دست به دست هم داده بودند تا داغی بر دل بلوط‌های زاگرس بگذارند که فراموش نشود.

این در حالی است که اوایل مرداد آتش‌سوزی گسترده دیگری در مریوان به وقوع پیوست که انفجار مین‌های باقی‌مانده از هشت سال جنگ تحمیلی، 6 نفر را مصدوم کرد و حالا این معضل در کنار آتش‌سوزی جنگل‌ها سدی برای امدادرسانی به عرصه‌های طبیعی شده و خطر جانی را افزایش داده، یعنی جنگلبان در کنار مراقبت برای جلوگیری از خفگی بر اثر دود و آتش باید حواسش باشد که روی مین نرود.

بنا به منابع معتبر بالگردی که روز پنجشنبه در حال بازگشت از سردشت بود، مأموریت جدیدی می‌گیرد تا به سمت مریوان برود و آبی بر آتش جنگل‌هایی باشد که دارد می‌سوزد اما نکته این است که تا شب تنها یک نقطه از چهار نقطه آتش‌گرفته مهار شد؛ سرعت وزش باد، سرعت آتش‌سوزی و سرایت آن به اطراف را افزایش داد، شیب منطقه و صعب‌العبور بودن آن هم مزید بر علت است به طوری که شاهد تداوم آتش‌سوزی در روز دوم بودیم.

اما آنچه مسلم است اینکه تلاش‌ها از صبح جمعه شدت گرفت، استاندار کردستان به کانون آتش‌سوزی رفت و ضمن بررسی فعالیت اطفای آتش از نزدیک، در نشست‌هایی، روند تسریع در مهار آتش بررسی شد.

به طوری که خبرگزاری جمهوری اسلامی در خبرهای منتشرشده اعلام کرد از ظهر زمزمه درخواست بالگرد دوم قوت گرفت، تانکرهای سوخت‌رسان برای بالگرد و دیگر تجهیزات از سنندج عازم مریوان شدند، قرار بود تا شب بالگرد دوم از راه برسد و در همین زمان نیروهای مرزبانی، ارتش و سپاه نیز برای کمک به افراد حاضر در عرصه‌های زیر آتش وارد عمل شدند.

در این حین مدیرکل مدیریت بحران استانداری کردستان با بیان اینکه اعزام تانکرهای سوخت‌رسان برای کاهش زمان سوختگیری بالگرد است، افزود: این اقدام با هدف صرفه‌جویی و جلوگیری از هدررفت زمان و سوختگیری سریع بالگرد انجام گرفت.

سعید کریمی ادامه داد: مدت زمان معطلی برای هر بار سوختگیری یک تا دو ساعت است و با فراهم شدن زمینه سوختگیری بالگرد در مریوان، به‌جای اتلاف وقت، بالگرد عملیات هوایی اطفای حریق را انجام می‌دهد.

آنچه باعث دلگرمی بود اینکه با وجود خیل نیروهای داوطلب، جنگلبانان و نیروهای نظامی و تلاش بی‌وقفه برای مهار آتش درختان زاگرس در محدوده نقطه صفر مرزی مریوان، آتش زیر فشار گرما و باد، همچنان زبانه می‌کشد و عصر جمعه استاندار کردستان شخصاً در کانون بحران حضور یافت و تا لحظات پایانی اطفای حریق در مریوان از نزدیک بر روند عملیات اطفای آتش نظارت داشت.

اسماعیل زارعی‌کوشا پوشش گیاهی متراکم در مریوان را عاملی برشمرد که باعث شده تا امسال برای چندمین‌بار عرصه‌های طبیعی این شهرستان دچار آتش‌سوزی شود.

وی یادآور شد: از ساعت 14 روز پنجشنبه آتش در دو سه نقطه از جنگل‌های مریوان آغاز شد و گروه‌های تخصصی منابع طبیعی، مردم و تشکل‌های مردمی تلاش زیادی برای اطفای حریق کردند.

استاندار کردستان با بیان اینکه تمام امکانات از 10 شهرستان استان برای اطفای حریق در مریوان مستقر شده است، افزود: با فروکش کردن و مهار آتش، وزش شدید باد باعث می‌شود تا آتش‌سوزی‌ها تداوم داشته باشد.

زارعی‌کوشا به پیگیری‌های مجدانه و رایزنی با وزیر کشور، رئیس سازمان مدیریت بحران و منابع طبیعی کشور برای اطفای آتش اشاره کرد و گفت: تمام امکانات مورد نیاز، ازجمله استفاده از یک تا دو بالگرد دیگر تأمین می‌شود.

*علیرغم این تلاش‌ها روز سوم و آتشی که هنوز داغ داغ است!

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری کردستان، گفت: از ساعات اولیه صبح امروز (جمعه) عملیات اطفای آتش از زمین و آسمان در جنگل‌های مریوان آغاز شده است.

بهزاد شریفی‌پور اظهار کرد: درخواست دو بالگرد دیگر برای کمک به مهار آتش انجام شده و از ساعات آینده عملیات هوایی تقویت می‌شود.

وی با بیان اینکه آتش‌سوزی در جنگل‌های «ئاسنه‌وه» و «دره‌وران» همچنان ادامه دارد، افزود: جنگلبانان سراسر استان برای کمک به مهار زمینی آتش از دیروز فراخوان شدند که در این زمینه موفق عمل شد ولی به لحاظ آلودگی مناطق صفر مرزی به مین، امکان عملیات اطفای زمینی میسر نیست و تنها به کمک یک فروند بالگرد وزارت دفاع و پشتیبانی، کار مهار آتش ادامه دارد.

هرچند هنوز وسعت درگیری آتش مشخص نیست ولی بر اساس آنچه که فرمانده یگان حفاظت سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به رسانه‌ها گفته، حدود 300 هکتار از سطح جنگل‌های مریوان در این چند روز درگیر آتش است.

اگرچه موج گرمای شدید یکی از عوامل تشدید آتش‌سوزی به‌شمار می‌رود ولی تا عامل انسانی نباشد، این حجم از آتش‌سوزی اتفاق نمی‌افتد. آتشی که داغش تنها بر دل زاگرس نمی‌نشیند بلکه، سرمایه ملی یک کشور این روزها داغدار از آتشی است که سهوی یا عمدی به دل جنگل‌ها افتاده است.

درواقع زخم کاری‌تر از آن است که طبیعت با گذر فصل‌ها و روزها، آن را التیام بخشد؛ اینکه ماجرا از کی و کجا شروع شد روایت‌های مختلفی دارد ولی وقتی چشم‌ باز کردیم دیدیم بخش اعظمی از بلوطستان در قلب زاگرس، نیست و نابود شده است.

اگر اوضاع همین‌طور ادامه یابد و زوال و آتش‌سوزی کار خود را کند احتمالاً کل بلوطستان «نیستی» را به چشم خواهد دید، این در حالی است که جنگل‌های زاگرس، یک منطقه راهبردی برای کشور است. معیشت حدود 1.5 میلیون نفر از مردم ساکن در این مناطق وابسته به جنگل‌های زاگرس است از طرفی آن‌ها یکی از مهم‌ترین رویشگاه‌های جنگلی کشور هستند و بیش از 80 درصد عشایر کشور و بیش از 50 درصد دام کشور در این منطقه حضور دارند و 40 درصد آب کشور از آن منطقه تأمین می‌شود.

منطقه زاگرس حدود 30 میلیون هکتار وسعت دارد که در این 30 میلیون هکتار، 6 میلیون هکتار جنگل است و تیپ جنگل‌ها نیز بلوط است؛ گونه مقاوم و خشکی‌پسندی که قدمتی بیش از پنج هزار و 500 سال دارند همچنین 180 گونه درختی و درختچه در این جنگل‌ها وجود دارد.

مطالعات انجام‌شده در زاگرس نشان داد که 60 درصد جنگل‌های زاگرس دارای تاج پوشش درختی و درختچه‌ای کمتر از 25 درصد هستند که این امر علاوه بر تأثیر عوامل طبیعی نظیر خشک‌سالی، سیل، اثرات تغییر اقلیم و غیره متأثر از عوامل انسانی نظیر فشار دام، زراعت زیراشکوب، قطع درختان به‌منظور مصارف سوختی و تغییر کاربری، آتش‌سوزی و غیره بوده است.

اهمیت بلوطستان زاگرس بدان جهت است که در کشوری که تنها هفت درصد از مساحت کل آن را پوشش جنگلی تشکیل داده‌ و 93 درصد مابقی آن خشک و نیمه‌خشک و پوشش گیاهی آن بسیار کم است، ‌ هر یک درخت باید برای ما اهمیت زیادی داشته باشد. هر یک درختی که در زاگرس از دست می‌دهیم، کشور را به سمت بیابانی شدن سوق می‌دهد. شدت و حدت و وسعت آتش‌سوزی‌ها طی سال‌های اخیر در جنگل‌ها و مراتع زاگرس نسبت به گذشته افزایش ‌پیدا کرده و ترمیم آتش‌سوزی‌هایی با این شدت در جنگل‌هایی مانند زاگرس که خود به دلایل مختلف مانند کشاورزی، دامداری بیش از حد ظرفیت، عوامل انسانی دیگر و بیماری‌ها و آفاتی که در سطوح بسیار وسیع طغیان می‌کند، توانایی زادآوری خود را از دست داده است، بسیار دشوار است.

اکنون در کف جنگل‌های زاگرس مقداری نهال ایجاد و مستقر شده اما به‌وسیله آتش‌سوزی‌ها در حال از بین رفتن است. از طرفی هر بذر بلوط هفت تا هشت سال زمان می‌برد تا حدود 70 سانتی‌متر رشد کند. تنوع زیستی و خاک جنگل‌های زاگرس زیر فشار حضور بیش از ظرفیت دام در منطقه، از بین خواهد رفت و منابع تجدیدشونده را به منابع تجدیدناپذیر تبدیل می‌کند. با تداوم چنین شرایطی نمی‌توان جنگل‌های زاگرس را احیا کرد اما اگر واقعاً اراده‌ای باشد، می‌توان با ارائه برنامه‌ها و راهبرد‌های بلندمدت، مسیر احیای زاگرس را به آرامی طی کنیم.

همچنین در جنگل‌ها جمعیت زیادی از حیات وحش مانند سنجاب وجود دارد که به ایجاد اکوسیستم‌های مناسب کمک می‌کند اما حیات وحش نیز بر اثر آتش‌سوزی‌های جنگلی از بین می‌روند و عملاً زمانی‌که این سطح از آشفتگی در اکوسیستم‌های جنگلی ایجاد می‌شود، اکوسیستم توانایی ترمیم خود را از دست می‌دهد و باعث می‌شود جنگل‌های کشور رو به زوال بروند.

در کنار تمام این عوامل حدود 19 میلیون واحد دامی و 400 هزار خانوار در اکوسیستم‌های زاگرس وجود دارند همچنین حضور چندین میلیون گردشگر در جنگل‌های زاگرس و شمال کشور فشار مضاعفی را بر جنگل‌های کشور وارد می‌کند.

این در حالی است که بر اساس اعلام سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری بیش از 90 درصد آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌ها و مراتع کشور ناشی از عوامل انسانی است، کارشناسان معتقدند که این عوامل چه سهوی و چه عمدی باید ریشه‌یابی شوند تا با اتخاذ برنامه‌ای جامع بتوان از وقوع این آتش‌سوزی‌ها ‌پیشگیری کرد.

همچنین مهار آتش در ساعات اولیه آغاز آتش‌سوزی بسیار مهم است و اگر در همان لحظات اولیه آتش کنترل شود و وسعت پیدا نکند می‌توان حریق را مهار کرد اما متأسفانه در آتش‌سوزی جنگل‌ها طی سال‌های اخیر شاهد تأخیر در اطفای به‌موقع حریق به دلایل متعددی بوده‌ایم که ازجمله آن‌ها می‌توان به کمبود امکانات، تجهیزات و نیروهای اطفای حریق و تأخیر در اعزام بالگرد به مناطق صعب‌العبور اشاره کرد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با دانش‌آموخته جنگلداری و دانشیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

هادی کیادلیری با بیان اینکه جنگل‌های زاگرس همانند سایر جنگل‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، گفت: ایران کشوری خشک و نیمه‌خشک است و هر روز نیز خبرهایی مبنی بر تداوم و افزایش خشک‌سالی در رسانه‌ها و جراید منتشر می‌شود.

وی، افزود: بنابراین حفظ یک درخت و نهال بسیار مهم است و حتی به‌نظر من سایه شاخه‌های خشک نیز در این کشور اهمیت دارند؛ بنابراین حفظ این جنگل‌ها به راهبرد نیازمند دارد.

وی با اشاره به اینکه این جنگل‌ها به لحاظ کارکردی نیز از اهمیت بالایی برخوردار هستند تشریح کرد: این موضوع از مسائل زیست‌محیطی گرفته تا حفظ آب و جلوگیری از گرد و غبار، جذب کربن و سایر آلاینده‌ها را شامل می‌شود.

دانش‌آموخته جنگلداری و دانشیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست ادامه داد: موضوع حائز اهمیت دیگر اینکه این جنگل‌ها برای اهالی منطقه که دچار فقر اقتصادی هستند به لحاظ معیشتی حائز اهمیت است به گونه‌ای که از این جنگل‌ها مردم ارتزاق می‌کنند.

کیادلیری با بیان اینکه در بحث آتش‌سوزی‌ها متأسفانه همواره دستگاه‌های متولی در گزارش‌های خود اعلام می‌کنند که 90 درصد آتش‌سوزی‌ها متأثر از عوامل انسانی است، اذعان کرد: باید این آمار مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد تا میزان صحت آن سنجیده شود؛ زیرا بر اساس این آمار است که ما نسبت به برنامه‌ریزی اقدام می‌کنیم.

وی ادامه داد: با این حال اگر درستی این آمار را بپذیریم قطعاً سهم بزرگ این آتش‌سوزی‌ها به‌صورت سهوی و ناآگاهانه در روز اتفاق می‌افتد به‌طوری‌که در این بین گردشگری که در جنگل حاضر می‌شود نیازمند آگاهی است اما در جنگل‌های زاگرس بخشی از این آتش‌سوزی‌ها برحسب فقر آموزش جامعه محلی رخ می‌دهد مثلاً یک کشاورزی برای کشت بهتر بعدی، اقدام به آتش زدن زمین خود می‌کند؛ بنابراین در بدو امر باید انگیزه‌ها را خوب شناخت.

دانش‌آموخته جنگلداری و دانشیار دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست در پاسخ به این سؤال که چرا در زاگرس شدت آتش‌سوزی‌ها بالاست، ابراز کرد: زاگرس به‌دلیل تخریب و خالی شدن این جنگل‌ها به بستری برای رشد گیاهان علفی بدل شده حال آنکه بارندگی فصل بهار این پوشش علفی را متراکم کرده؛ بنابراین این علف در اواسط فصل تابستان خشک شده و در حال حاضر مستعد برای آتش‌سوزی است.

کیادلیری ادامه داد: متأسفانه مشکل این است که زاگرس در حال حاضر رو به زوال است و جبران هرکدام از این آشفتگی‌ها که الگوی طبیعی منطقه را برهم می‌زند بسیار دشوار خواهد بود.

وی با بیان اینکه اگرچه برخی‌ها آتش‌سوزی‌های زاگرس را علی‌رغم سوختن بی‌شمار درختان بلوط، سطحی قلمداد می‌کنند اما همین امر زادآوری این جنگل‌ها را به خطر می‌اندازد، تصریح کرد: در حال حاضر نیز جنگل‌های ‌زاگرس در حالت طبیعی با مشکل زادآوری مواجه‌اند زیرا در حال حاضر دام مازاد و خشک‌سالی به‌صورت طبیعی مانع از زادآوری است.

این کارشناس جنگل ادامه داد: هم‌اکنون برای حفظ درختان و حمایت از محیط‌زیست جوامع به‌‌صورت رسمی و غیررسمی در صدد حفاظت جنگل و جلوگیری از نابودی و تخریب محیط‌زیست برآمده و همه دولت‌های جهان نهادهایی را برای حراست جنگل‌ها ایجاد کرده‌اند، اما ادامه زندگی انسان در این عرصه‌ها همچنان حیات جنگل‌ها را با خطر مواجه کرده و وجود مشاغل دام‌پروری، کشاورزی و تفرج در کنار جنگل محیط طبیعی آن را ناامن کرده است.

کیادلیری با بیان اینکه حفظ و حراست از عرصه‌های طبیعی از مهم‌ترین کارهایی است که باید در رأس فعالیت‌های مسئولان باشد، افزود: به صحنه آمدن مردم بهترین راه پیشگیرانه در آتش‌سوزی‌های مراتع و جنگل‌ها است چون مردم استان بیشترین تفریح خود را در جنگل‌ها سپری می‌کنند.

وی، خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه مردم محلی نزدیک‌ترین افراد به محل آتش هستند می‌توانند به‌‌راحتی در کنترل و جلوگیری از گسترش آتش نقش داشته باشند به شرطی که نسبت به تجهیز و آموزش آن‌ها اقدام شود.

این کارشناس منابع طبیعی با تأکید بر اینکه مشکلات آتش‌سوزی جنگل‌ها باید جدی گرفته شود چراکه ضربات جبران‌ناپذیری به‌دنبال دارد، گفت: با توجه به موقعیت جغرافیایی و کوهستانی بودن استان باید امکانات و تجهیزات متناسب برای مهار آتش‌سوزی در جنگل‌های استان اختصاص داده شود.

کیادلیری با اشاره به اینکه یکی از عوامل تخریب و انهدام جنگل‌ها آتش‌سوزی است، خاطرنشان کرد: این امر علاوه بر نابودی درختان جنگل سبب بهم خوردن اکولوژی محیط شده و حیات جانوران را نیز به مخاطره می‌اندازد.

وی با تأکید بر اینکه آتش‌سوزی ترکیب گونه‌های گیاهی عرصه را مختل می‌کند و سبب تضعیف پایداری گونه‌های نادر و ذخایر ژنتیکی می‌شود، افزود: چند سال پس از وقـوع یک آتش‌سوزی در منطقه‌ای، گونه‌های مهاجر سطح عرصه را تسخیر کرده و تیپ جامعه گیاهی گذشته را تحت تأثیر قرار می‌دهند.

این کارشناس منابع طبیعی، گفت: آتش‌سوزی سبب بهم خوردن میزان همسالی درختان، نابودی نهال‌های جوان، فقیر شدن خاک و دفرمه شدن شکل ظاهری درختان می‌شود. می‌توان گفت آتش به ‌سرعت اندوخته قرون و اعصار محیط‌زیست را در میان شعله‌های بی‌رحم به دود و خاکستـر تبدیل می‌کند.

کیادلیری با بیان اینکه بخش بعدی به مباحث فنی و تکنیکال بازمی‌گردد، تصریح کرد: این امر با توجه به نوع آسیب‌های بالقوه و بالفعل‌شده در بخش‌های مختلف حرفی مجزا برای گفتن دارد مثلاً در خصوص آتش‌سوزی، مانیتورینگ‌هایی که در سراسر دنیا به‌کار گرفته می‌شود در حال به‌روز شدن هستند، یا در خصوص آفات و بیماری‌ها موضوع پیش‌بینی و پیش‌آگاهی‌ها به‌عنوان فنون خاص خود مطرح است.

وی با بیان اینکه سیستم باید به سمتی برود که در بدو امر نسبت به آسیب‌های بالقوه پیش‌آگاهی لازم را به‌دست آوریم اظهار کرد: با به دست آوردن پیش‌آگاهی این قابلیت را خواهیم یافت که بتوانیم وضعیت را پیش‌بینی کرده و در نهایت از بروز آسیب پیشگیری کنیم.

وی با بیان اینکه با پیش‌آگاهی حتی در صورت عدم توان در پیشگیری حداقل سیستم کنترل‌کننده برای هریک از عوامل آسیب‌زا شناسایی می‌شود و در آینده در جلوگیری از بروز آسیب بیشتر مؤثر خواهد بود، تشریح کرد: از طرفی این عوامل آسیب‌زا به دو دسته تقسیم می‌شوند عواملی که در کوتاه‌مدت امکان کنترل آن‌ها وجود ندارد پس برای مقابله با آن‌ها نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت هستیم و عوامل آسیب‌زا که کنترل آن‌ها با برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت نیز محقق می‌شود.