ثبت نظام کشاورزی برای یک محصول، فرصتی برای بالیدن به ذخایر ژنتیکی پایدار

ارتباط ناقص کارگزاران کشاورزی حلقه مفقوده افزایش بهره‌وری/ در کار ترویجی ضعیف هستیم

سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش :

جیاس یا ثبت نظام‌های میراث کشاورزی مهم جهانی با هدف نگهبانی پویا و پایدار از این نظام‌ها، حفظ و حراست از فرهنگ، سبک زندگی، آداب و رسوم و زبان‌های بومی و محلی در سال 2005 از سوی سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (فائو) شکل گرفت.

هدف از این ابتکار عمل، شناسایی، ثبت، حمایت پویا و حفاظت از نظام‌های کشاورزی در جهان بوده که در طول زمان به‌رغم تغییرات اقلیمی، شرایط اقتصادی و سایر شرایط برون‌زا، پایدار ماندند و تاب‌آوری داشته و نسل به نسل منتقل شده‌اند.

به گفته کارشناسان، ثبت جهانی نظام‌های میراث کشاورزی ایران در جیاس، به حمایت و توسعه این نظام‌ها برای ایجاد منافع و بهره‌مندی جوامع محلی کمک می‌کند از طرفی طبق اسناد موجود در این ارتباط کاهش هزینه‌های کشاورزان و توسعه «گردشگری پایدار» با نگاه حفظ محیط زیست، یکی از مزیت‌هایی است که با ثبت و معرفی نظام‌های کشاورزی به‌عنوان میراث جهانی کشاورزی به‌دست می‌آید.

جالب‌تر اینکه به گفته رئیس مؤسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی، اقتصاد کشاورزی و توسعه روستایی وزارت جهاد کشاورزی تاکنون 74 نظام میراث کشاورزی جهانی در 24 کشور ثبت شده که سه مورد آن مربوط به ایران است.

اهمیت این موضوع بدان جهت است که بر اساس مطالعات انجام‌شده، محصولاتی که نشان یا لوگوی جیاس را داشته باشند در بازارهای جهانی تا پنج برابر قیمت به فروش می‌رسند.

ایران تا امروز با ثبت دو نظام کهن کشاورزی دیگر در زمینه «تولید انگور و فرآورده‌های آن در جوزان ملایر همدان» و «زراعت سنتی زعفران در روستای سنو منطقه گناباد استان خراسان رضوی»، و کسب گواهینامه آن از سازمان فائو توانست رتبه چهارم جهانی را به طور رسمی از نظر تعداد به خود اختصاص دهد. همچنین در سال 2014 نیز موفق شد، نخستین ثبت نظام میراث کشاورزی جهانی مبتنی بر «قنات کاشان» را در جیاس در سازمان خوار و بار و کشاورزی ملل متحد (فائو) انجام دهد.

در حال حاضر از نظر تعداد ثبت جهانی نظام‌های میراث کشاورزی، کشور چین با 18 ثبت در مقام نخست و ژاپن و کره به ترتیب در رتبه‌های دوم و سوم جهانی قرار دارند.

از طرفی طبق اسناد تعریف‌شده تحقق این موضوع در یک کشور برای ثبت نظام کشاورزی‌اش به‌عنوان نظام میراث کشاورزی جهانی، باید از محل پنج معیار ثابت کند که آن نظام کشاورزی جزو میراث کشاورزی جهان است.

این پنج معیار شامل اثبات نقش آن نظام کشاورزی در امنیت غذایی و معیشتی منطقه مورد نظر و جامعه محلی؛ شکل‌گیری یک تنوع زیستی حول آن نظام کشاورزی؛ اثبات اینکه یک دانش فنی، بومی و سنتی است و می‌تواند با دانش نوین تلفیق شود؛ ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی و دینی که برای جامعه محلی دارد و چشم‌انداز و ظرفیت‌های بالقوه آن نظام برای استفاده در گردشگری است. به عبارت دیگر یک نظام میراث کشاورزی جهانی باید بتواند ثابت کند که نظامی یکتا است و توانسته خود را در طول زمان حفظ کرده و سرپا نگه دارد.

بر این اساس با توجه اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص چگونگی افزایش بهره‌وری در محصولات این‌چنینی و نظام‌های متکی بر یک محصول و یا یک ظرفیت با دانش‌آموخته اقتصاد کشاورزی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

عبدالمجید شیخی با بیان اینکه جیاس (GIAHS) یا همان نظام‌های کشاورزی مهم میراث جهانی که در سال 2002 از سوی سازمان خوار و بار جهانی (فائو) مطرح شده، مختص سیستم‌های کشاورزی است که ریشه در «دانش بومی» کشاورزی یک کشور داشته و با هدف تأمین امنیت غذایی مردم و در سازگاری کامل با اکوسیستم (شرایط آب و هوایی) منطقه، طراحی شده‌اند گفت: مهم‌ترین مسئله در حفظ این جایگاه (قرار گرفتن در بین نظام‌های کشاورزی جهانی) داشتن برنامه برای حفظ ذخایر ژنتیکی محصول است.

وی ادامه داد: نباید این امکان فراهم شود که اختلاطی در این ذخایر ژنتیکی با واردات محصولات خارجی ایجاد شود.

عبدالمجید شیخی با تأکید بر اینکه در فرایند ثبت جهانی، اصل بر حفظ و ادامه حیات نظام تولید است و از طریق رفع چالش‌های آن، معیشت و اقتصاد باغ‌داران و کشاورزان و خدمات اکوسیستمی و ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار می‌گیرد گفت: علاوه بر این، با شناخته شدن منطقه و محصولات آن در سطح جهانی و امکان دریافت نشان بین‌المللی (ویژند)، ارزش افزوده برای محصولات رقم می‌خورد.

وی با ابراز اینکه این اتفاق همچنین درآمدهای دیگری ازجمله «گردشگری کشاورزی» را به درآمدهای باغداران می‌افزاید، ابراز کرد: نگهداری تنوع ژنتیکی موجود در نظام‌های کشاورزی ثبت‌شده، به‌دلیل سازگاری مناسب در این منطقه، بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا ضمن ارزش اقتصادی و اکولوژیکی، از این ژنوتیپ‌ها می‌توان به‌عنوان یک منبع ژنتیکی بسیار غنی در برنامه‌های اصلاحی گونه‌های باغی استفاده کرد.

وی راهکار پیش رو برای افزایش بهره‌وری در این محصولات را تعریف برنامه R&D دانست و گفت: کلید رقابت و دستیابی به فناوری‌ها هم‌اکنون، تحقیق و توسعه ‌مدرن دنیا تلقی می‌شود.

این کارشناس کشاورزی عنوان کرد: فناوری می‌تواند ماهیت تولیدات یک کشور را دگرگون سازد و بهبودهای اساسی در عرصه زندگی اقتصادی و اجتماعی ایجاد کند.

شیخی، با تأکید بر اینکه ثبت نظام‌های کشاورزی یقیناً چنانکه پیشتر عنوان شد در گردشگری کشاورزی مؤثر واقع شده و می‌تواند منجر به جذب گردشگر بیشتر و معرفی آن در بازارهای صادراتی و کسب سهمیه در این بازارهای بین‌المللی شود، اذعان کرد: این امر به‌صورت غیرمستقیم برای بهره‌برداران کشاورزی منطقه ثبت‌شده، درآمدزایی خواهد داشت.

وی افزود: وقتی محصولی مورد هدف ثبت جهانی قرار گیرد مسلماً مستلزم به‌کارگیری تمام استعدادها و توانمندی‌ها و حمایت‌ها در مسیر توسعه تولید این محصول است.

این کارشناس حوزه کشاورزی با اشاره به اینکه این امر نیازمند به‌کارگیری مدیریت در عرصه تولید، توزیع، واردات، صادرات و در نهایت مصرف در بازار است، گفت: مهم‌ترین اصل در افزایش بهره‌روی این گونه محصولات، توجه به تنظیم بازار آن و تکیه بر حمایت‌های بیشتر است.

شیخی با بیان اینکه در این زمینه نیازمند تشکل‌آفرینی هستیم تا به سراغ تولید انبوه این محصولات بروند، اظهار کرد: متأسفانه در بسیاری از موارد به‌ویژه در حوزه صادرات شاهد هستیم که تولیدکننده و یا عرضه‌کننده این محصول از درایت کافی برخوردار نبوده و با صادر کردن محصول بی‌کیفیت به جای محصولات قابل پسند در بازارهای بین‌المللی، در یک مقطع زمانی منافع مقطعی شخصی یک بار مصرف خود را بر منفعت بلندمدت جمعی ارجح می‌داند؛ این گونه معضلات نیز در قالب مدیریت قابل رفع شدن است.

وی با اشاره به اینکه در این زمینه سازمان جهاد کشاورزی در عرصه مدیریت دارای مسئولیت مستقیم است، ابراز کرد: برای توسعه تولید، صادرات و توزیع در نظام بازار جهانی ما باید در کنار هر محصول کشاورزی یک واحد تحقیق و توسعه یا R&D داشته باشیم تا بتواند بر نظام کاشت، داشت، برداشت، تنظیم بازار، بازاریابی و هماهنگی لازم برای واردات و صادرات محصول و طراحی جدول زمانی و مکانی توزیع محصول اعمال نظر کند.

این کارشناس حوزه کشاورزی با تأکید بر اینکه حتی کار بر روی اصلاح اقلام بر حسب افزایش تولید نیز جز وظایف این واحدهای تحقیقاتی است، تشریح‌کرد: متأسقانه ارتباط بین بخش‌های کشاورزی با یکدیگر ضعیف است.

شیخی با بیان اینکه ما در بخش کشاورزی با پنج عامل مهم کارگزار اصلی مواجهیم، افزود: بخش‌های تحقیقات، آموزش، اجرا، ترویج و بهره‌برداران، تشکیل‌دهنده هرم کشاورزی هستند که البته در رأس این هرم تحقیقات قرار می‌گیرند.

وی افزود: متأسفانه در حال حاضر هر کدام از این کارگزاران خود به‌صورت مستقل کار می‌کنند این در حالی است که در حوزه کشاورزی ما نیازمند ارتباط فوق ارگانیک و زنجیروار هستیم.

این کارشناس کشاورزی با اشاره به اینکه بخش آموزش موظف است خود را به فناوری‌ها نوین مسلح کند تصریح کرد: در ادامه این ارتباط همچنین وظیفه دارد بخش اجرا و ترویج را در راستای دانش روز به‌روزرسانی کند.

شیخی افزود: در ادامه، بخش ترویج نیز موظف است این دانش و فناوری را به بهره‌برداران منتقل کند به طوری که اگر بخواهیم تفاوتی بین وظیفه بخش آموزش و ترویج را دریابیم این است که آموزش موظف به ارائه آموزش به بخش ترویج است و ترویج باید آموخته‌های خود را در قالب آموزش به بهره‌برداران و دانشگاهیان ارائه کرده و بیاموزد.

وی با اشاره به اینکه ارتباط بین این پنج کارگزار حلقه مفقوده افزایش بهره‌وری در حوزه کشاورزی است، اظهار کرد: دردناک‌تر اینکه ما در کشور بزرگترین مرکز تحقیقاتی را در حوزه جهاد کشاورزی با نام سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی داریم که در آن بیش از 6 هزار نیروی علمی در 300 تا 400 مرکز، مؤسسه و ایستگاه تحقیقاتی مشغول به کار هستند اما عمده محصولات پژوهشی این سازمان تبدیل به جزوه کتاب شده و قفسه کتابخانه‌ها قرار می‌گیرد در حالی که این جزوات باید در دست مروجین به مزارع راه پیدا کنند.

وی با بیان اینکه متأسفانه بخش ترویج به وظایف خود به درستی عمل نمی‌کند خاطرنشان کرد: در حلقه بالاتر نیز بخش اجرا و آموزش و در نهایت در ارتباط این بخش با تحقیقات، مشکل داریم.

این دانش‌آموخته اقتصاد کشاورزی با تأکید بر اینکه در حال حاضر میانگین سنی کشاورزان ما بالای 60 سال است که مؤید آن است در حوزه ترویجی باید قوی‌تر عمل شود، اذعان کرد: مسئله این است که چند سال پیش حدود 13 هزار دانشجوی مهندسی کشاورزی در دانشگاه آموزش لازم را دریافت کردند حال آنکه قرار بود بخشی از آن به‌عنوان مروج در مزارع حاضر شوند اما مسئله این است که از بین دانشجویان نسبت به جذب بانوان اقدام کردند که نتیجه آن چیزی جز پشت میزنشینی آن‌ها نبود. کار کشاورزی و ترویجی، مردانه است.