بر اساس آمار سازمان خوار و بار و کشاورزی (فائو) ایران در تولید 15 محصول زراعی و 25 محصول باغی در جهان مقام نخست تا دهم را دارد. همچنین از نظر تنوع تولید مقام سوم و از نظر تولید پسته، زعفران و خرما مقام نخست را به خود اختصاص داده ولی به رغم وجود امکانات بالقوه فراوان و تولید قابل ملاحظه انواع محصولات کشاورزی در کشور، سالیانه شاهد واردات محصولاتی از قبیل گندم و برنج هستیم چراکه به دلایل گوناگون ازجمله عدم وجود صنایع تبدیلی، بسته‌بندی، نگهداری مناسب و کافی، یکپارچه و مکانیزه نبودن اراضی کشاورزی و عدم احداث صنایع در قطب‌های عمده تولید محصولات کشاورزی به‌صورت مجتمع‌های کشت و صنعت، مقادیر زیادی از این تولیدات ضایع می‌شود و از بین می‌رود.

ضایعات مواد غذایی یکی از چالش‌های صنعت کشاورزی است که ابعاد نگران‌کننده‌ای یافته است و تأسف‌بارتر اینکه میزان ضایعات در ایران از میزان متعارف در کشورهای توسعه یافته بالاتر است.

بنابراین برای مقابله با این مشکل لازم است در سطح وسیعی بررسی و تحقیق شود تا علل و میزان دقیق بروز ضایعات محصولات کشاورزی مشخص شود زیرا همانطور که پیشتر عنوان شد هر ساله بخش زیادی از محصولات کشاورزی و باغی در کشور از مرحله کاشت تا عرضه به بازارهای مصرف، از بین می‌روند به گونه‌ای که تخمین‌ زده شده که در ایران به‌طور متوسط در هر سال حدود 100 میلیون تن انواع محصولات کشاورزی و باغی تولید می‌شود، از این مقدار حدود 20 تا 30 درصد یعنی معادل 20 تا 30 میلیون تن تبدیل به ضایعات و پسماند می‌شود که قابلیت مصرف توسط انسان را نداشته و حتی باعث آلودگی محیط زیست می‌شوند.

بنابراین حجم این ضایعات و پسماندها در داخل کشور قابل توجه بوده و از نظر اقتصادی مقرون به‌صرفه است که مورد بازیافت و فرآوری قرار گرفته و به چرخه مصرف بازگردانده شوند.

با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره با استادیار پژوهشی و دانش‌آموخته تخصصی مهندسی منابع طبیعی- علوم مرتع دانشگاه آزاد اسلامی تهران گفت‌و‌گویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

قاسم اسدیان با بیان اینکه در حوزه ضایعات چند بخش را باید مورد بررسی قرار داد گفت: بعد از برداشت محصولاتی همچون سیب زمینی، گوجه فرنگی، آفتابگردان، کلزا و غیره با یکسری کاه و کلش (جار) مواجه می‌شویم.

وی با تأکید بر اینکه بخشی از این پسماندها کاربردی بوده و می‌توان از آن در تولید خوراک دام کمک گرفت، گفت: این پسماندها در ترکیب با سایر مواد مغذی می‌تواند در قالب نهاده مورد استفاده قرار گیرد.

وی ادامه داد: در مقابل بخشی از پسماندها قابلیت تبدیل شدن به خوراک دام را ندارند؛ بنابراین باید روی زمین مانده و به‌عنوان ماده مغذی شخم و آرد خاک شوند اما متأسفانه در پی عدم آگاهی توسط کشاورزان در بیشتر موارد سوزانده می‌شوند.

این استادیار پژوهشی با تأکید بر اینکه در برخی از محصولات با دو نوع ضایعات مواجهیم خاطرنشان کرد: برای مثال در محصولی همچون ذرت پوست و چوب وسط آن جزو ضایعات به‌حساب می‌آید. شاهد آن هستیم که این موارد توسط صنایع تبدیلی خُرد شده و به‌عنوان نهاده دامی و خوراک دام مورد استفاده قرار می‌گیرد.

اسدیان با بیان اینکه این نوع ضایعات به‌عنوان ضایعات محصول برداشته‌شده مورد توجه قرار می‌گیرد اذعان کرد: به طور مثال گوجه فرنگی با تبدیل شدن به رب، پوست و بذر آن جدا شده و می‌توان از آن در خوراک دام استفاده کرد.

وی با اشاره به اینکه ضایعات پس‌برداشت و یا حاصل از فرآوری محصول دو بخش کلان ضایعات حوزه کشاورزی هستند، اظهار کرد: البته بخش دیگری که با آن مواجهیم ضایعات پنهان است.

رئیس پیشین مرکز تحقیقات کشاورزی استان همدان در توضیح این نوع ضایعات، گفت: وقتی محصولی برداشت شده و کیفیت مطلوبی ندارد، محصول روی دست کشاورز مانده و بعد از مدتی به‌دلیل فساد نه قابلیت استفاده انسانی داشته و نه می‌توان از آن برای خوراک دام استفاده کرد.

اسدیان با بیان اینکه برای هر محصول می‌توان درصد خاصی از ضایعات را در نظر گرفت، خاطرنشان کرد: طبق آنچه گفته شد به طور کلی در ایران بین 30 تا 35 درصد در حوزه کشاورزی ضایعات داریم.

وی ادامه داد: مسئله این است که بخش اعظمی از این ضایعات در نبود صنایع تبدیلی و یا عدم توجه، به خوراک دام تبدیل نمی‌شود به طوری که در حال حاضر بالغ از 85 درصد از خوراک دام در کشور وارداتی است.

وی با تأکید بر اینکه آتش زدن این ضایعات در مزارع مسئله و معضل بزرگی در حوزه ضایعات کشاورزی است، ابراز کرد: میزان بهره‌وری از ضایعات در حوزه غلات بیشتر از سایر بخش‌ها است به طور مثال کاه و کلش گندم و جو به‌طور مستقیم مصرف خوراک دام می‌شود اما ضایعات حاصل از سیب‌زمینی، ذرت و آفتابگردان در زمین مانده، خشک شده و درنهایت توسط کشاورزان آتش زده می‌شوند.

این پژوهشگر حوزه کشاورزی با بیان اینکه البته در کشور با تعداد محدودی از صنایع تولیدکننده خوراک دام مواجهیم که از مازاد کلش و کاه و بذرهای خُردشده، خوراک طیور تولید می‌کنند، تشریح کرد: اگر بتوانیم در این زمینه شاهد گسترش صنایع بوده و به این ضایعات مواد مغذی بیفزایم یقیناً نیاز وارداتی ما به‌مراتب کاهش خواهد یافت زیرا در حال حاضر اغلب جیره طیور به‌صورت ترکیبی از مواد مغذی است که بتواند در مدت زمان تعریف‌شده امنیت غذایی را در حوزه پروتئینی تأمین و تضمین کند.

اسدیان با اشاره به اینکه ایجاد چنین صنایعی نه‌تنها نیاز بلکه یک ضرورت است تصریح کرد: وجود چنین صنایعی منجر به فرآوری در حوزه ضایعات شده که می‌تواند کارکرد این محصولات را افزایش دهد.

وی راهکار مناسب در این زمینه را یکپارچه‌سازی اراضی و بهره‌مندی از زیرساخت‌های مکانیزاسیون در کشاورزی دانست و ابراز کرد: متأسفانه چون بیشتر قطعات مزارع کوچک هستند استفاده از فرایند مکانیزاسیون برای کشاورز مقرون به‌صرفه نیست حال آنکه نسخه یکپارچه‌سازی می‌تواند بهترین راهکار پیش رو باشد.

وی در خصوص ریزش گندم و یا جو گفت: این بخش جزو ضایعات نیست زیرا متأسفانه این محصول سالم است که به‌دلیل عدم کارایی مناسب دستگاه برداشت محصول همچون کمباین در مزارع هدر رفته و از آن‌ها می‌توان به‌عنوان پرت محصول یاد کرد که متأسفانه این بخش نیز خود بیانگر ضعف در حوزه مکانیزاسیون است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد متأسفانه در حال حاضر بخش اعظمی از محصولات کشاورزی در قالب ضایعات از چرخه تولید خارج می‌شود که بنا به سهم 30 تا 35 درصدی در صورت فراوری، ارزش افزوده بالایی را به‌دنبال خواهد داشت حال آنکه در این بین کارشناسان معتقدند که ترویج و آموزش مهم‌ترین ارکان و پایه‌های کشاورزی هستند و نقش بسیار مهم و کلیدی در افزایش بهره‌وری و کاهش ضایعات ایفا می‌کنند.

ترویج و آموزش کشاورزی خدمت مهمی است که از طریق آموزش به کشاورزان کمک می‌کند تا از یک طرف روش‌ها و فنون کشاورزی خود را اصلاح و از طرف دیگر بهره‌وری، درآمد و همین طور سطح زندگی خود را بهبود ببخشند.

توجه به این نکته نیز ضروری است که ضایعات موجب خروج بخش قابل توجهی از تولیدات کشاورزی از چرخه تولید تا مصرف می‌شوند و این روند تا خروج منابع ارزی از کشور و وابستگی ادامه خواهد داشت.

سهم 30 تا 35 درصدی ضایعات در حوزه کشاورزی