تغییر اقلیم؛ مادر بلایای طبیعی در ایران

در کشوری زندگی می‌کنیم که در حوزه مخاطرات طبیعی جزو 10 کشور با تعداد بالای بلایای طبیعی است و بین 10 کشور اول جهان، ایران رتبه چهارم را دار

سیل، زلزله، طوفان، خشک‌سالی و ده‌ها مخاطره طبیعی دیگر ایران را به کشوری پرمخاطره‌ بدل کرده، به طوری که در حال حاضر بیش از 90 درصد از پهنه سرزمینی ما در معرض خطر نسبی زلزله، 75 درصد مراکز جمعیتی کشور در معرض خطر سیل قرار گرفته و بالغ بر 80 درصد نقاط مختلف کشور گرم و خشک هستند.

 

با این اوصاف باید بدانیم برخی از حوادث را اگر نتوانستیم پیش‌بینی کنیم باید یک سری اقدامات در دستور کار قرار گیرد تا بتوان آثار سوء و مخرب آن را به حداقل ممکن برساند.

 

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با استاد دانشگاه خوارزمی و بنیان‌گذار اقلیم‌شناسی سینوپتیک گفت‌و‌گویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

 

بهلول علیجانی با بیان اینکه متأسفانه از 40 مخاطره طبیعی شناسایی‌شده در دنیا 30 مورد آن در ایران بروز و ظهور دارد، گفت: بر این اساس پرداختن به موضوع مخاطرات و چرایی آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

 

وی با تأکید بر اینکه در حال حاضر حتی به‌نظر می‌رسد تعداد مخاطراتی که ایران با آن دست و پنجه نرم می‌کند بیشتر هم شده، اذعان کرد: اگر بخواهیم به چرایی بروز این مخاطرات پاسخ دهیم باید بگویم این امر متأثر از موقعیت جغرافیایی و شرایط آب هوایی کشور ما است.

 

وی با اشاره به اینکه بنا به شرایط عنوان‌شده ایران یک کشور مخاطره‌خیز محسوب می‌شود، ابراز کرد: با وجود اینکه اگر امروز از مردم در خصوص اولویت‌بندی درگیری کشورمان با مخاطرات بپرسیم، نخست به سراغ زلزله می‌روند گفت: ما نیز بر سنگینی پیامدها و خسارت‌بار بودن زلزله به‌عنوان یک مخاطره صحه می‌گذاریم که خود بیانگر لزوم داشتن برنامه برای این مسئله در کشور است.

 

این اقلیم شناس ادامه داد: اما زلزله یک مخاطره روزانه نیست بلکه ممکن است طی سال یک یا دو دفعه در کشور آن‌هم در برخی از نقاط، شاهد وقوع آن باشیم؛ بنابراین برای آمادگی در مواجهه با آن نیز می‌توان نسبت به دریافت برنامه‌های بلندمدت در کشور به‌ویژه در عرصه مقاوم‌سازی زیرساخت و ساختمان‌ها اقدام کرد.

 

علیجانی افزود: آن مخاطره‌ای که هر روز ما را تهدید کرده و بر شدت آن افزوده می‌شود، چیزی جز گرمایش جهانی و به عبارتی تغییر اقلیم نیست.

 

وی با تأکید بر اینکه وقتی شاهد افزایش دما هستیم میزان بارندگی کاهش یافته و با کم شدن بارندگی شاهد بروز و ظهور خشک‌سالی هستیم، اظهار کرد: معمولاً از تغییر اقلیم به‌عنوان ام‌المخاطرات یاد می‌شود؛ چراکه در کشور ما؛ مادر خشک‌سالی، آلودگی هوا، افزایش آفات گیاهی، بیماری‌های انسانی، بالا آمدن سطح آب دریاها و بروز پدیده‌های ناگهانی همچون سیل شدید است.

 

این استاد ادامه داد: همانطور که شاهد هستیم چند سالی است که هر سال مخاطرات اقلیمی شدیدی مانند سیل اخیر آستارا و انزلی، دوره‌های طولانی خشک‌سالی کشور، افت و فرونشست زمین رخ می‌دهد که همین مخاطرات نشأت گرفته از تغییر اقلیم است.

 

علیجانی با تأکید بر اینکه یکی از نشانه‌های تغییر اقلیم، بروز پدیده‌های نادر حدی است تشریح کرد: سیل‌های شدید، سرما و گرمای شدید جزو این دسته از پدیده‌های حدی هستند؛ به‌عنوان مثال گرمای تابستان سال جاری طی صد و چند سال گذشته بی‌سابقه بود و یقیناً سال آینده شرایط بغرنج‌تری را تجربه خواهیم کرد.

 

وی با تأکید بر اینکه پیامدهای اقتصادی بروز مخاطرات طبیعی بنا به بزرگی که دارند به هیچ وجه قابل پیش‌بینی و برآورد نیست که یقیناً این موضوع خود مؤید لزوم داشتن برنامه برای مواجهه با چنین پدیده‌هایی است اظهار کرد: فراوانی این مخاطرات سبب شده که مدیریت کشور بر اساس میانگین‌ها جواب ندهد؛ برنامه‌های مدیریتی کشور باید به سمت و سوی مدیریت مخاطرات در بلندمدت (100 ساله) پیش برود.

 

بنیان‌گذار اقلیم‌شناسی سینوپتیک خاطرنشان کرد: بر این اساس در هر استان یا منطقه مدیران باید مخاطرات احتمالی را در افق‌های میان‌مدت و بلندمدت پیش‌بینی کرده و برنامه‌های خود را بر اساس آن‌ها تنظیم کنند.

 

علیجانی با تأکید بر اینکه باید راه چاره‌ای برای مواجهه با گرمایش زمین در کشور اندیشید و نسبت به اجرای مفاد مندرج در کنواسیون‌های بین‌اللملی پایبند بود، اظهار کرد: موضوع تغییر اقلیم می‌بایست در همه برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌های کشور مورد توجه قرار گیرد.

 

وی با اشاره به اینکه بخشی از دلایل بروز پدیده‌های نادر و حدی در کشور همانطور که پیشتر عنوان شد به شرایط، موقعیت جغرافیایی، آب و هوایی کشور ما بازمی‌گردد، افزود: ایران در منطقه جنب حاره یا همان کمربند بیابانی قرار گرفته و در آب و هوای بیابانی به خودی خود شاهد بی‌نظمی‌ها و شکنندگی هستیم؛ بنابراین با تلفیق این بی‌نظمی با گرمایش جهانی، بی‌نظمی چندین برابر خواهد شد.

 

این استاد دانشگاه خوارزمی با تأکید بر اینکه کشور ما همواره به لحاظ شرایط اقلیمی با بروز پدیده‌های طبیعی شدت‌دار مواجه بوده به طوری که ما هیچ‌گاه در کشور پدیده طبیعی ملایم را تجربه نکرده‌ایم، اذعان کرد: همواره در کشور با بارش‌های شدید مواجه بوده و هستیم. طی سال‌های اخیر به خاطر تغییر اقلیم این بارش‌های شدید به بسیار شدید بدل شده‌اند؛ برای مثال ما در شهر آستارا و انزلی همواره در فصل پاییز شاهد باران شدید بودیم اما تغییر اقلیم منجر به وقوع سیل شده است.

 

علیجانی با تأکید بر اینکه در شرایط تغییر اقلیم «فرین»‌ها زیاد می‌شوند، اظهار کرد: بروز این اتفاقات نادر زنگ خطری است که ما بیدار شده و برای خسارت‌های تغییر اقلیم به فکر راه چاره‌ باشیم زیرا در شرایط عادی بیشتر بارش‌های کشور رگباری و مخاطره‌آفرین است.

 

وی افزود: شرایط تغییر اقلیم نیز بر این خطرآفرینی اضافه شده و مشکلات و خسارات بیشتری را ایجاد می‌کند؛ بنابراین مسئولیت مدیران سنگین‌تر می‌شود و باید با برنامه‌های درازمدت و منطقی جلوی فرسایش خاک و تخریب پوشش گیاهی را بگیرند، چون این فرایندها بازخورد مثبت دارند و سبب تقویت همدیگر می‌شوند.

 

این استاد دانشگاه، ادامه داد: نکته تأمل‌برانگیز اینکه سفره آب‌های زیرزمینی کشور خیلی تخلیه شده و این بارش‌ها در صورت نفوذ کامل به خاک، نمی‌توانند بیشتر از یک متر بر سفره زیرزمینی بیفزایند؛ بنابراین اگرچه به طور موقت لایه سطحی خاک سیراب شده و گیاهان سطحی رشد کرده‌اند، ولی سفره‌های زیرزمینی خالی هستند.

 

علیجانی گفت: بنابراین باید در صورت تداوم این بارش‌ها و حتی برگشت دوره تَرسالی، مدیران کشور در زمینه هدایت این آب‌های سطحی به سفره‌های زیرزمینی، از طریق اقدامات آبخوان‌داری و گسترش پوشش گیاهی و تثبیت دامنه‌های تلاش کنند اما با توجه به اینکه به‌دلیل گرمایش هوا بیشتر بارش‌ها به‌صورت باران هستند، این امر انکارناپذیر است.

 

وی با تأکید بر اینکه مشکلات وظایف خاصی را بر عهده مدیران کشور می‌گذارد ابراز کرد: در شرایطی که کشور با مشکل آب مواجه است یقیناً مدیریت منابع آب از مهم‌ترین وظایفی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

 

وی ادامه داد: در این زمینه جمع‌آوری و هدایت آب‌های حاصل از سیلاب‌ها می‌تواند راهگشا باشد تا همچون شرایطی که در سیل سال 98 با آن مواجه بودایم تکرار نشده و آب‌‌های سطحی از کشور خارج و وارد دریا نشوند. این کار فقط با اقداماتی مانند جلوگیری از تبخیر و هدررفت آب عملی است؛ بنابراین باید تا جایی که ممکن است بارش‌ها را به طرف سفره‌های زیرزمینی هدایت و از هدررفت آن‌ها به طرف اقیانوس و دریا جلوگیری کنند.

 

این استاد دانشگاه خوارزمی با تأکید بر اینکه در صورت تداوم تغییر اقلیم و گرمایش هوا، این نوع فَرین‌ها (اتفاقات نادر) افزایش خواهد یافت و در صورت نبود برنامه‌ریزی فضایی، کل کشور دچار بحران می‌شود، گفت: بنابراین باید با برنامه‌ریزی درست جلوی این بحران‌ها را گرفت.

 

علیجانی با اشاره به چگونگی تأثیرگذاری ‌پدیده ال‌نینو بر ایران گفت: این پدیده مربوط به آمریکای جنوبی است. در آنجا جریان آب گرمی وجود دارد که بعضی سال‌ها در ساحل کلمبیا به طرف جنوب پیشروی می‌کند و منطقه بارش را به سمت جنوب می‌برد.

 

وی ادامه داد: به دلیل آنکه اقلیم کره زمین به هم وابسته است پس تغییر در یکه نقطه منجر به ایجاد تحول در سایر نقاط جهان می‌شود گفت: چون ال‌نینو در آن منطقه باعث حرکت کمربند پرفشار به سمت جنوب می‌شود هواشناسان معتقدند زمان تغییر الگوهای بارش در آن منطقه شاهد حرکت سایر کمربندهای اقلیمی بوده پس وجود بادهای باران‌زا در عرض‌های شمال کشور با حرکت کمربند به سمت جنوب بر روی ایران مسلط شده، در ایران هم بارندگی زیاد می‌شود.

 

این استاد دانشگاه، افزود: از طرف دیگر چون ال‌نینو سخت و خطرناکی است، هرجا که سیل شدید رخ می‌دهد، می‌گویند ال‌نینو اتفاق افتاده! اما تأثیر این پدیده به ایران نمی‌رسد و فقط همبستگی‌های آماری آب و هوایی از راه‌های دور وجود دارد.

 

علیجانی درباره سیل و عوامل مؤثر بر آن مثل شدت بارش، میزان نفوذپذیری خاک و میزان نگهداشت پوشش زمین صحبت کرد و افزود: این بارش‌ها زمانی به سیل در شهر تبدیل شده و خطر محسوب می‌شود که بستر عادی توان کشش رواناب را نداشته باشد.

 

وی گفت: توان کشش به میزان شدت رواناب، عرض و عمق بستر، شیب بستر و آزاد بودن مسیل وابسته است که این امر در شهرها برعهده شهرداری است که باید در این راستا برای جلوگیری از ایجاد تنگنا در مسیر رودخانه‌ها با سایر دستگاه‌های مرتبط با این موضوع یعنی شرکت آب منطقه‌ای مشاوره علمی داشته باشد.

 

وی در پایان، گفت: برای عدم تکرار سوانح این چنینی، وجود برنامه‌های بلندمدت، آگاه‌سازی مردم و داشتن برنامه جامع مدیریت آب و هوا ضروری است.