«اَپوش»؛ قصه اهریمنی که الوند را بلعید

سپهرغرب، گروه جامعه - طاهره ترابی مهوش : دام، آفرود، زیرساخت گردشگری ویرانگر و معدن‌کاوی چهار سر دیوی هستند که الوند را می‌بلعد.

اگر بخواهیم به لحاظ جغرافیایی کوهستان الوند را مورد بررسی قرار دهیم در کتاب بر فراز قله‌های الوند آمده است کوهستان آتشفشانی الوند فراروی شهر همدان، کوهستان منفردی از شاخه‌های خاوری زاگرس مرکزی با عرصه‌ای به وسعت یک هزار و 375 کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین پدیده گرانیت‌زایی از دوران چهارم زمین‌شناسی بر اثر نفوذ توده‌های آذرین در نهشته‌های بازمانده از دوران پیشین به‌وجود آمده ‌است.

این رشته‌کوه در شمال غرب به کوه خدابنده‌لو سنندج و کوه چهل‌چشمه کردستان و از جنوب شرق به بلندی‌های راسوند و کوه وفس اراک متصل است و جهت این کوهستان از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده و استان همدان را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم می‌کند. این کوهستان، دره‌های ژرف و سرسبز، چشمه‌ساران، چمن‌زاران و ستیغ‌های پرشماری دارد به طوری که یال آن، حد طبیعی بین شهر همدان و تویسرکان را تشکیل می‌دهد.

اما اگر بخواهیم کوهستان الوند را به لحاظ اکولوژی مورد بررسی قرار دهیم باید بگویم کوهستان الوند به‌عنوان یک ظرفیت تاریخی و طبیعی نه‌تنها برای شهر و استان همدان بلکه برای کل ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. با این تفاسیر باید در مسیر صیانت از این داده خدادادی از هیچ تلاشی فروگذار نکرده و از دخالت‌های انسانی مخرب در آن ممانعت به عمل آورد.

اما امروز اگر در این کوهستان سر به فلک کشیده حتی به‌عنوان یک فرد عامی و نه متخصص، حضور پیدا کنید شاهد خواهید بود که این کوهستان بر بدنه خود، دخالت‌های انسانی، تخریب‌های صورت‌گرفته به‌واسطه جاده زیگزاگ و گازکشی گنجنامه، مشکلات فاضلاب و بی‌توجهی به موضوعاتی چون حیات وحش، فرسایش شدید خاک، تخریب باغات و ساخت‌وسازهای غیرمجاز و غیره را دارد.

جالب‌تر اینکه این کوهستان بنا به جایگاه تاریخی‌اش در دل خود سنگ‌نبشته‌های گنجنامه را دارد که به‌دلیل این دخالت‌ها، امکان ثبت جهانی آن در آینده نیز مهیا نیست.

به طوری که هر روز زخمی تازه بر زخم‌های پیدا و پنهان این اکوسیستم حیات بخش منطقه وارد می‌شود.

برای مثال با سوداگری از یک‌سو باغات این محدوده یک به یک از حالت تولیدی خارج شده و به باغات شخصی و تکه‌تکه تبدیل شدند و ساخت‌وسازها هر روز بیشتر و بیشتر می‌شود. از سوی دیگر دام مازاد امان مراتع موجود در این کوهستان را بریده و یا اینکه مشخص نیست یک سرمایه‌گذار حوزه گردشگری با یک مجوز تا کدامین نقطه از الوند می‌تواند پیشروی کند و اینکه اصلاً برای او حد قائل خواهند شد؟

البته قصه دردمندی الوند بسیار بیش از این‌ها است که در این مجال نمی‌گنجد اما گویی در برخی موارد تصاویری از این زخم، عمق فاجعه را بهتر و دقیق‌تر نشان می‌هند.

بنابراین در این شماره برآن شدیم تا را با مستندساز حوزه محیط زیست که سال گذشته با مستند «اپوش» متقاضی حضور در شانزدهمین جشنواره بین‌المللی فیلم مستند ایران «سینماحقیقت» شده گفت‌و‌گویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

بهمن ابراهیمی با بیان اینکه حدود یک دهه است که در حوزه محیط زیست، گردشگری و حیات وحش کوهستان الوند مستندسازی می‌کنم، گفت: مستنداتی که پیشتر در این محیط ساختم دربردارنده و بیانگر جاذبه‌های گردشگری و زیبایی‌های محیط ‌زیستی ‌کوهستان الوند بود اما برای من که اهل همدان نیستم تغییراتی که طی این مدت در آنجا به‌وجود آمده محسوس‌ بود؛ بنابراین احساس کردم که وضعیت به سمتی پیش می‌رود که دیگر نمایش آن زیبایی و جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و ‌مردم‌شناسی که در ادامه الوند وجود دارد کافی است و باید به وضعیت زیست‌محیطی این منطقه پرداخت.

وی با بیان اینکه تصمیم گرفتم با همان رویکرد، با نمایش وضعیت فعلی الوند و بررسی اتفاقاتی که در این منطقه افتاده، مستندی بسازم اظهار کرد: «اپوش» در داستان‌های اساطیری ما به‌عنوان یک نیروی اهریمنی است که در هیبت یک اسب سیاه با دشمنی، بر هر سرزمین خرم و سرسبزی می‌تازد و آن‌ها را خشک کرده و از بین می‌برد.

وی، ادامه داد: درواقع من به شکل استعاری از این نام استفاده کردم. نظرم این بود که بعضی رفتارها و رویارویی‌هایی که با الوند از طرف ما انسان‌ها صورت می‌گیرد بی‌شباهت به رفتار نیروی اهریمنی و دیو نیست.

این مستندساز محیط زیست با تأکید بر اینکه کار ساخت این مستند بالغ بر دو سال به طول‌ انجامید، عنوان کرد: بخشی از آن نیز در استان خوزستان و بخشی نیز در استان مرکزی ضبط شده است.

ابراهیمی در پاسخ به چرایی ضبط بخشی از کار در سایر استان‌ها، اذعان کرد: الوند تنها یک کوه نیست بلکه در رأس مثلث یک حوزه آبریز قرار گرفته که آب تالاب هورالعظیم در خوزستان و همچنین دریاچه‌های نواحی مرکزی را تأمین می‌کند.

وی مطرح کرد: آب‌هایی که از الوند جاری می‌شوند به رودخانه کرخه تبدیل شده و به هورالعظیم می‌ریزد و دیگری از طریق رود قلعه‌چای به دریاچه کویر مرکزی ایران ریخته می‌شود.

این مستندساز محیط زیست عنوان کرد: تا امروز هر اثری که درباره کوهستان الوند تولید شده به زیبایی، سرسبزی و خرمی آن اشاره کرده اما اکنون در شرایطی قرار گرفته که شاید تا چند سال آینده حیاتی را در دامنه‌های آن شاهد نباشیم چراکه در سال‌های گذشته پوشش گیاهی آن بالای 60 درصد بود اما امروز به زیر 20 درصد رسیده است.

ابراهیمی با اشاره به اینکه این کوهستان تأثیر اکولوژیکی بر مناطق دوردست در کشور نیز دارد گفت: متأسفانه به لحاظ موقعیتی جایی از الوند وجود ندارد که در آن تخریبی را شاهد نباشیم، همه دامنه‌های آن به نوعی تخریب را در بخش‌های مختلف تجربه کرده‌اند.

وی با تأکید بر اینکه بیشترین سهم از تخریب متعلق به دامداری سنتی و کوچ‌رو است گفت: امروز 6 برابر توان مرتعی الوند دام در آن چرا می‌کند، همچنین زمان حضور دام در مرتع یکی از مشکلات اساسی محسوب می‌شود چراکه عشایر بسیار زودهنگام یعنی در دیرترین حالت 15 اردیبهشت‌ماه در الوند حضور می‌یابند؛ این امر مانع از دانه‌ریزی گیاه و احیای (تولید و زادآوری گیاه متوقف می‌شود) مراتع می‌شود زیرا فرصتی به گیاهان توسط دام مازاد داده نمی‌شود.

وی با تأکید بر اینکه امروز در بین عشایر ما خانواده‌هایی را داریم که با مجوز چرای 9 رأس دام، بالغ بر 600 رأس دام را در مرتع چرا می‌دهند، اذعان کرد: اندک اندک این روند پوشش گیاهی الوند را ضعیف کرده است.

این مستندساز محیط زیست با اشاره به اینکه آسیب این نوع از دامداری تنها به مرتع و ضعف تدریجی آن ختم نمی‌شود بلکه خدماتی همچون جاده که برای دامداری کوچرو در کوهستان ایجاد می‌شود خود بستر را برای حضور آفرودبازان، رفت و آمدهای غیر ضروری و در پی آن برهم خوردن چرخه هیدورلیکی را فراهم می‌کند، به طوری که امروز شاهد حضور بیراهه‌نوردان با انواع خودروها حتی در قله‌های الوند هستیم، افزود: معدن‌کاوی‌های صنعتی، سنتی و بومی بعد از چرای دام بیشترین سهم را در تخریب الوند دارند.

ابراهیمی با اشاره به اینکه اثر و زخم این تخریب و معدن‌کاوی‌ها را در جای‌جای محیط زیست الوند شاهد هستیم، تشریح کرد: با توجه به حجم بالای تخریب به نظر می‌رسد یقیناً نظارت آنچنانی بر این امر وجود نداشته و یا اینکه کنترل‌ها مؤثر نیست.

وی با تأکید بر اینکه علاوه بر عوامل عنوان‌شده، زیرساخت گردشگری ویرانگری که در گنجنامه و پیست اسکی ایجاد شده و یا همان جاده‌ای که با سطح تخریب بسیار گسترده از گنجنامه به سمت میدان میشان کشیده شده از دیگر عوامل مؤثر در تخریب الوند است، ابراز کرد: تأسف‌بارتر اینکه برای احداث این جاده‌ها بهانه‌های عجیب و غریب آورده می‌شود مثلاً عنوان می‌کنند که این جاده به میشان کشیده می‌شود تا بتوان در صورت حادثه برای فرد او را به سرعت به پایین‌دست انتقال داد حال آنکه اگر این امر ضرورت داشت می‌بایست در همه کوهستان‌های جهان ما شاهد جاده پزشکی بودیم.

این مستندساز محیط زیست با تأکید بر اینکه با هر جاده‌کشی پای حضور گسترده انسان به مناطق بکر بیشتر شده و حجم تخریب‌ها روزبه‌روز بالاتر می‌رود، اذعان کرد: علاوه بر این در این منطقه طبق تصویربرداری‌های موجود شاهد ساخت‌و سازهای بی‌ربط نیز هستیم.

ابراهیمی ادامه داد: نتیجه این تخریب‌‌ها که به‌وضوح قابل دیدن است چیزی جز نابودی پوشش گیاهی و چشمه‌های زیبا در میدان میشان نیست تصریح کرد: حجم تخریب‌ها به حدی است که امروز وقتی در میدان میشان حاضر می‌شوید به‌نظر می‌رسد در محوطه فروشگاهی نامرتب، نازیبا و پراکنده قرار گرفته‌اید به طوری که حتی ترسیم آن در ذهن نیز دلخراش است.

وی ابراز کرد: امروز در این منطقه ویلاسازی به یک تجارت بی‌رویه بدل شده که اثرات آن را طبیعت تحمل می‌کند به طوری که در هر گوشه از کوهستان الوند محوطه‌ای تصرف شده و دور آن را نهال‌کاری کرده و با سنگ می‌چینند و در داخل آن چاهی زده شده و در نهایت آن را به‌عنوان ویلا می‌فروشند به گونه‌ای که با این روند شاهد آن هستیم که خرید و فروش ویلا در این منطقه روزبه‌روز رونق بیشتری پیدا می‌کند.

این هنرمند با تأکید بر اینکه امروز شرایط پوشش گیاهی در کوهستان الوند نگران‌کننده است به طوری که بیش از 32 نوع گونه گیاهی در کوهستان الوند منقرض شده و دیگر اثری از آن‌ها وجود ندارد، گفت: این در حالی است که بیش از 161 گونه گیاهی نیز در مراتع کوهستان الوند در معرض انقراض قرار دارند حال آنکه اگر نظری به اسناد تاریخی داشته باشید در آن‌ها آمده که طبیبان هندی برای چیدن گونه گیاهان دارویی هرساله در این منطقه حاضر می‌شدند.

ابراهیمی با بیان اینکه بر اثر تخریب‌ها و شلوغی‌‌هایی که در منطقه‌ایجاد شده دیگر نمی‌توان روی حیات وحش و گونه‌های جانوری کوهستان الوند حساب باز کرد، گفت: بر این اساس در شرایط فعلی اگر بتوانیم حتی پوشش گیاهی را حفظ کنیم خود جای امید واری است زیرا تنها تعداد محدودی از گونه‌های جانوری آن هم در مناطق حفاظت‌شده و منطقه‌ای همچون آلمابلاغ هنوز وجود دارند.