دانش‌آموخته خاک‌شناسی؛

خاک سالم ریشه سلامت جامعه

سونامی سرطان در کشور برآیند مسمومیت خاک و آب

سپهرغرب، گروه خبر- طاهره ترابی مهوش : کاهش خاک از دیرباز با تأمین مواد غذایی بشر در ارتباط مستقیم بوده و در این میان فقر منابع خاک از نظر مواد معدنی و آلی و برخی عناصر غذایی پرمصرف مانند ازت، نه تنها عامل کاهش بهره‌وری و تهدید امنیت غذایی است بلکه منجر به از بین رفتن خاک و کیفیت مرغوب آن برای تأمین مواد غنی غذایی می‌شود.

عواملی چون فرسایش، شوری، آلودگی، استفاده نادرست از سموم و کودهای شیمیایی، کاهش مواد آلی و خشک‌سالی، خاک را با تخریب و عدم حاصل‌خیزی روبه‌رو کرده و از این رو برای حفظ این امانت نسل‌های آینده و البته تأمین امنیت غذایی نسل حاضر باید به داد آن رسید.

خاک، پیکره‌ای طبیعی و پویاست که بر اثر فرایندها و عوامل خاکساز تشکیل شده و دربرگیرنده مواد معدنی و آلی است که پوسته خارجی زمین را می‌پوشاند و گیاهان قادر به روییدن در آن هستند.

درواقع این منبع حیات با ساختار طبیعی، سرمایه ملی و بستر حیات، نقش اساسی در استقرار، رشد جوامع بشری و سایر مخلوقات دارد. در این بین گرچه خاک از منابع تجدیدپذیر به‌شمار می‌رود اما بر اساس بررسی‌های صورت‌گرفته تشکیل هر سانتیمتر خاک در شرایط مختلف آب و هوایی بین 100 تا 10 هزار سال طول می‌کشد.

در بیان اهمیت و جایگاه خاک در زیست انسان همین بس که بیش از 95 درصد نیازهای غذایی انسان از طریق خاک تأمین می‌شود و این عنصر تأمین‌کننده 70 درصد مایحتاح و ابزار زندگی انسان است، حال آنکه یکی از راه‌های آسیب زدن به خاک که متأسفانه طی سال‌های اخیر بنا به خودخواهی ما انسان‌ها رواج یافته کشاورزی غیر اصولی است.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با دانش‌آموخته خاک‌شناسی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مجتبی پاک‌پرور با اشاره به اینکه یقیناً اهمیت خاک بر کسی پوشیده نیست زیرا می‌توان از آن به‌عنوان بستر زندگی و حیات یاد کرد، گفت: نه‌تنها حیات همه موجودات زنده از جانوران گرفته تا پوشش گیاهی در این بستر شکل می‌گیرد بلکه ساختمان و سازه‌هایی که ما در آن زندگی و کار می‌کنیم نیز در این بستر استوار است.

وی با اشاره به اینکه گرچه امروزه کشت آبی (هیدروپونیک) نیز مطرح شده اما رشد گیاه بدون خاک ممکن نیست زیرا مواد غذایی که برای رشد گیاه به‌کار گرفته شده و در آب حل می‌کنند نیز از خاک گرفته شده‌اند، در تشریح بیشتر اهمیت خاک گفت: در یک گرم از خاک بین یک میلیون تا یک میلیارد موجود زنده وجود دارد.

این دانش‌آموخته خاک‌شناسی عنوان کرد: این موجودات زنده از انواع میکروارگانیسم‌ها شامل قارچ، باکتری و غیره تشکیل شده‌اند که مأموران تولید غذا به حساب می‌آیند.

پاک‌پرور با اشاره به اینکه خاک از یک بستر سنگی به‌وجود آمده و این میکروارگانیسم‌ها هستند که خاک را ایجاد می‌کنند افزود: بنابراین برای اینکه موجودی خاک روی زمین به لحاظ فیزیکی، مکانی و درونی حفظ شود می‌بایست ملاحظاتی در کشاورزی مورد توجه قرار گیرد.

وی ادامه داد: اتفاقی که فرسایش خاک را رقم می‌زند این است که ذرات خاک را لز بستر اصلی که بر روی آن متولد شده‌اند جدا کرده و به جاهایی می‌برد که نمی‌توانند نقشی ایفا کنند برای مثال خاک از دامنه‌ها، تپه‌ها و زمین‌های کشاورزی جدا شده و وارد دریاچه‌ها و رودها شده، زیر آب رفته و درنهایت بازدهی نخواهد داشت بنابراین خاک در جای خودش است که معنا داشته و می‌تواند نقش ایفا کند

این خاک‌شناس با اشاره به اینکه بعد دیگر یعنی حفظ ویژگی‌های درونی خاک نیز اهمیت بالایی دارد، گفت: وقتی عنوان می‌شود هر گرم خاک دارای این حجم از جمعیت موجودات زنده است خود اهمیت این موضوع را نشان می‌دهد.

پاک‌پرور ادامه داد: هرچه از جمعیت میکروارگانیسم‌ها کاسته شود باروری خاک کاهش پیدا می‌کند که به این فرایند فرسایش درونی یا تخریب خاک می‌گویند.

وی با تأکید بر اینکه این تخریب به سه شکل شیمیایی، فیزیکی و میکروبی اتفاق می‌افتد، اذعان‌کرد: هرکدام از این تخریب‌ها اتفاق بیفتد خاک دیگر آن خاصیت پیشتیبانی از گیاه را نخواهد داشت.

این خاک‌شناس با اشاره به اینکه این تخریب‌ها به چند روش اتفاق می‌افتد نخست اینکه طی سال‌های متمادی آن‌قدر زمین را زیر بار کشت می‌بریم که درنهایت خاک مزارع فقیر می‌شوند، ابراز کرد: در این فرایند تمام عناصر غذایی خاک گرفته می‌شود و درمقابل برای جبران آن از کودهای شیمیایی استفاده می‌کنند که متأسفانه منجر به تخریب ویژگی‌های فیزیکی خاک می‌شود.

پاک‌پرور ادامه داد: ازسوی دیگر میزان مواد آلی خاک نیز کاهش پیدا میکند حال آنکه مواد آلی خاک نقش بسیار برجسته ای درحفظ جمعیت میگرو ارگانسیمی خاک دارند.

وی با بیان اینکه میکروارگانسیم‌ها مواد غذایی خود را از مواد آلی موجود در خاک تأمین می‌کنند، اذعان کرد: این در حالی است که در شیوه سنتی کشاورزی، به جای کودهای شیمیایی از کودهای دامی استفاده می‌شد که یک حُسن بزرگ داشت و آن اینکه مواد آلی دائماً در این فرایند به خاک افزوده می‌شد.

وی افزود: اما با ظهور کودها و سموم شیمیایی که تأثیرات بسیار بدتری از کودهای دارد در حقیقت میزان مواد آلی موجود در خاک‌ها به‌تدریج کاهش پیدا کرد به طوری که در حال حاضر میزان مواد آلی خاک ما که حداقل باید دو تا سه درصد از خاک را تشکیل دهد به یک تا دو دهم درصد رسیده است.

این دانش‌آموخته خاک‌شناسی با بیان اینکه این امر منجر به تخریب درونی خاک شده، اذعان‌ کرد: از طرفی همین سمومی که به خاک تزریق می‌شود و در عین حال استفاده بیش ازحد از کودهای شیمیایی مواد شیمیایی آلوده‌کننده به خاک می‌افزاید؛ بنابراین این خاک نه‌تنها سبب خیر و تولید سالم نمی‌شود بلکه گیاهی که در آن رشد می‌کند برای مصرف‌کنندگان بیماری‌زا و آسیب‌زا است.

پاک‌پرور، افزود: توجه به اصلاح خاک و به تعبیر بهتر نگهداشتن خاک در یک وضعیت سالم، ریشه داشتن یک جامعه سالم است.

وی با تأکید بر اینکه توجه به این امر از بعد کمیت تولید مواد غذایی‌ و سلامت محصولات تولیدشده برای مصرف‌کننده (چه انسانی و سایر جانداران) واجد ارزش است، خاطرنشان کرد: طبق آمار یکی از دلایل این سونامی سرطان در کشور که ما شاهد آن هستیم همین تغذیه ناسالم است که ریشه در آب و خاک ناسالم دارد حال مسئولان مرتبط با این مسئله می‌خواهند آن را بپذیرند یا نپذیرند.

این عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی در پاسخ به این سؤال که آیا روش کشت‌ و استفاده از ابزار و ماشین‌آلات نیز در آسیب زدن به خاک مؤثر است یا خیر؟ گفت: خوشبختانه طی چند سال اخیر به‌تدریج به سمت کشت‌های همراه با حفظ خاک حرکت کرده‌ایم زیرا روش‌های مورد اجرا با ماشین‌آلات انجام می‌شود که خاک را کمتر به‌هم میزند.

پاک‌پرور با اشاره به اینکه در گذشته‌ روش‌های آبیاری همچون غرقابی موجب کلوخه‌ای شدن خاک می‌شد، اذعان کرد: از این جنبه شرایط ما رو بهبود است.

وی با بیان اینکه ورود ماشین‌آلات سنگین به مزارع منجر به متراکم شدن خاک می‌شود، ابراز کرد: این امر منجر به ایجاد لایه‌هایی سخت در خاک می‌شود که بسته به نوع بافت خاک این سفتی می‌تواند شدت و ضعف داشته باشد.

وی با اشاره اینکه در خاک‌هایی که میزان رس آن بالاتر است میزان این آسیب نیز بیشتر است، افزود: این امر به‌تدریج کشت محصول را با دشواری همراه می‌کند.

این مدرس دانشگاه مطرح کرد: در نقاطی که کشاورزی نوین در قالب کشاورزی حفاظتی در دستور کار بهره‌برداران قرار گرفته ماشین‌آلات در حد ضرورت وارد مزارع می‌شوند.

پاک‌پرور با بیان اینکه در حوزه آبیاری نیز در راستای حفاظت از خاک اگر بتوانیم به سمت آبیاری زیرسطحی حرکت کنیم موفق‌تر عمل خواهیم کرد، گفت: برخی از همکاران بنده در مسیر بهره‌وری بیشتر آب و حفاظت از خاک از لوله‌های سفالی در زیر خاک استفاده می‌کنند تا آب به‌تدریج وارد خاک شود و یا اینکه در مزارع لوله‌های پلی‌اتیلن زیر خاک به کار گرفته می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه استفاده از این روش‌ها از ایجاد شوری در سطح خاک جلوگیری می‌کند، عنوان کرد: اگر بخواهم به‌منظور حفاظت از خاک نوع آبیاری مناسب را درجه‌بندی کنم بعد از آبیاری زیرسطحی آبیاری قطره‌ای و بارانی از دیگر انواع آبیاری است که آسیب کمتری به خاک وارد می‌کنند اما در این نوع از آبیاری‌های بخشی از آب با قرار گرفتن روی سطح گیاه تبخیر می‌شود.

این کارشناس خاک با تأکید بر اینکه در خصوص شخم زدن نیز باید بگویم می‌بایست در راستای حفاظت خاک، عمود بر جهت شیب زمین زده شود، افزود: این کار منجر به افزایش میزان فرسایش در خاک می‌شود.

پاک‌پرور با بیان اینکه متأسفانه از زمان تحصیل که اوایل دهه 70 بود تاکنون همچنان این امر علیرغم تأکیدات که هم در کتاب‌های درسی و هم مباحث ترویجی مطرح بود به نتیجه نرسیده است، اذعان کرد: همچنان در مزارع شاهد شخم در جهت شیب هستیم.

وی با اشاره به اینکه عمده این اتفاق را در اراضی دیم شاهد هستیم و کمتر در مزارع آبی این اتفاق می‌افتد گفت: مسئله این است که در مزارع آبی به لحاظ دورنی با استفاده از کودهای شیمیایی و استفاده از سموم بیش از حد در خاک آسیب جدی رخ می‌دهد.