تاریخچه هنر «کاشی‌کاری» در ایران

قرن هشتم هجری دورانی است که این هنر زیبا برای تزیین بناها کاربرد فراوان پیدا کرد و تا اواخر قرن دوازدهم هجری (انقراض صفویه) ادامه داشت.

به‌تدریج استفاده از کاشی با نقوش گل و بوته و مخصوصاً نوع خشت و هفت رنگ که مخصوص مساجد بود، به منازل نیز راه یافت و استادان کاشی‌کار اصفهانی پا را از گل و بوته و اشکال هندسی فراتر نهاده و نقش انواع حیوانات و پرندگان را در کاخ‌ها و منازل متداول کردند، هنر کاشی‌کاری همچنان مورد استفاده هنرمندان اصفهانی بود به طوری که در بیشتر بناها کاربرد داشت.

درحال حاضر کاشی‌کاری و کاشی‌سازی از هنرهای دستی اصفهان است و اساتید این هنر مانند مرحوم مصدق زاده و آقاحسین مصدق زاده و کارگاههای متعدد کاشی سازی به تولید این فرآورده هنری مشغول هستند.

اصفهانی‌ها که یکی از هنرهای مشهود در آثار تاریخی به جا مانده از دوران‌های مختلف، هنر کاشی‌کاری اسلامی به ویژه کاشی هفت رنگ می‌دانند و معتقد هستند رنگهای به کار رفته در هنر کاشی‌کاری هر یک نشان از دوران خاصی از تاریخ است که با گذشت قرن‌ها، این کاشیها تغییر رنگ نداده اند و رنگ آنها همچنان ماندگار است.

رنگ‌هایی که در کاشی‌کاری قدیم به کار برده شده به دلیل اینکه ترکیبی از سرب و قلع هستند از مقاومت زیادی برخوردارند به گونه ای که با گذشت قرنها از عمر این رنگها، همچنان زیبایی خاص خود را حفظ کرده اند، این درحالی است که در رنگهای جدید وارداتی، خیلی زود تغییر رنگ می‌دهد و دوام و پایداری رنگهای قدیم را ندارد.

با این اوصاف و معروفی این هنر، امروزه دانشمندان و ریاضی دانان بر این باورند که هنر کاشی‌کاری اسلامی با ریاضیات مرتبط است و با هم پیوند خورده اند همانطوری که با موسیقی ارتباط نزدیک دارد. در ششمین جشنواره خانه ریاضیات اصفهان دکتر غلامعلی حداد عادل رئیس مجلس شورای اسلامی به نکته ای حساس و مهم اشاره کرد و اعلام داشت: کشور هلند برای آشنایی 40هزار دانش‌آموز با کاشی‌کاری اسلامی، روزی را تعیین کرده تا آنان بدین ترتیب با زیرساخت این هنر به ویژه ارتباط آن با ریاضی آشنا شوند.

وی که از غفلت کشورمان از این هنر اسلامی و سرمایه عظیم اظهار تأسف می‌کرد بر آشنایی مردم به‌ویژه نسل جوان با کاشی‌کاری اسلامی تأکید داشت.

باتوجه به قدمت این هنر اصیل ایرانی که دنیا شیفته زیبایی آن است و به جهت ارتقای آن و اینکه از غفلت و بی توجهی بیدار شده و به کاشی‌کاری اهمیت داده شود گزیده ای را در سابقه و اصول این هنر بیان می‌کنیم.

هنر کاشی‌کاری سابقه ای بسیار طولانی دارد و قدرت آن به هزاره دوم پیش از میلاد می‌رسد. در آغاز، این هنر بیشتر با آجرهای لعابدار برای استحکام بنا و نماسازی توامان استفاده می‌شد ولی رفته رفته در آرایش ظاهری ساختمان و نماسازی نیز کاربرد یافت به طوریکه کاشی‌کاری پیش از اسلام نیز در ایران بسیار مدنظر بوده است.

البته بیشتر از کاشیهای تک رنگ و احتمالاً چند رنگ ساده استفاده می‌شد که با اندک تزیینی همراه بود. ولی پس از اسلام این هنر شکل دیگری به خود گرفت و از آنجائی که در آیاتی از قرآن کریم به امر ریاضی و هندسه اشاره فرموده: گلبوته‌هایی که به شکل قرینه در زمینه طراحی می‌شد و نقوش هندسی که معماران مسلمان ایرانی در این هنر به کار گرفتند زیبایی آن را بیش از پیش نمایان ساخت.

در دوران اسلامی هنر کاشی‌کاری بیشتر در ساختمان مساجد و مدارس به کار گرفته می‌شد و این خود فرصتی پیش آورد تا آیات قرآن و احادیث نبوی و روایات ائمه هدی زینت بخش این هنر شود.

این هنر در ادوار و اعصار مختلف اسلامی با آموزه‌های ریاضی با روش انتقال سینه به سینه و نیز به شکل علمی انجام می‌شده است.

حرکات خطوط و ضوابط زمینه‌های یک کار و گره در خانه شطرنج معقلی، در فرم و اشکال گوناگون باتوجه به ترکیبات خاص اصول گره چینی، نشأت گرفته از فرمولهای ریاضی در این هنر محسوب می‌شد که امروز در بناهای مهم کاشی‌کاری اسلامی به چشم می‌آید.

در عصر حاضر هرچند خانه ریاضیات اصفهان با دایر کردن کارگاه آموزشی این امر را مدنظر قرار داده و به عنوان یکی از پیشگامان هنر کاشی‌کاری اسلامی در کشور محسوب می‌شود اما کافی نیست و می‌طلبد تا دانشگاهها، مراکز آموزشی آموزش وپرورش نیز در اعتلای دوباره این هنر و ایجاد شرایط مناسب برای دانشجویان و دانش‌آموزان فراهم کنند تا با شناخت از اصل هنر و سبک کاشی‌کاری، این هنر با مواد اولیه داخلی حیات بگیرد و این دوره از دوران‌ها نیز در این زمینه یادگاری از خود باقی بگذارد تا آیندگان را به قضاوت بنشانند.