باج‌گیری رسانه‌ای؛

تخریبگر فضای نقد و اصلاح در سینما

در مقابل رسانه‌های اصلی، شناسنامه‌دار و مسئولیت‌پذیری که قواعد رایج عرصه رسانه را رعایت کرده و برای پیگیری هر مسئله به اندازه اهمیت آن هزینه و زمان مصرف می‌کنند، شبه‌رسانه‌هایی وجود دارند که هرجا خاک حاصل‌خیزِ پول وجود داشته باشد، قارچ‌مانند به‌سرعت رشد می‌کنند و تکثیر می‌شوند. این‌ها از «واقعیت» تغذیه نمی‌کنند و «حقیقت» تحویل مخاطب نمی‌دهند؛ بلکه تنها پول را می‌شناسند و به تخریب هر چیز یا کسی می‌پردازند که منبع بالقوه درآمدزایی بوده، اما بالفعل نشده است.

این پدیده که چندسالی است در سینمای ایران نیز به‌واسطه برخی ارتباطات و یارانه‌های خبری و البته مالی پُررنگ شده است را شاید به‌سختی بتوان «رسانه» نامید، چراکه تنها در ظاهر، شبیه به «رسانه» است و بیش از هرچیز، کارکرد باج‌گیری دارد. امروز از یک مسئول یا چهره پول می‌گیرد و او را بالا می‌برد و بی‌جهت از او تمجید می‌کند و فردا از رقیبش پول می‌گیرد و همان مسئول یا چهره را تخریب می‌کند.

فیک‌نیوزها البته همواره به دروغ‌گویی نمی‌پردازند، اما موثق و قابل اعتماد نیستند و پشت پرده هر محتوای آن‌ها، ممکن است جریان ناسالم مالی وجود داشته باشد. از همین رو است که نه‌تنها فضای اختصاصی آلوده‌ای دارند، بلکه برای مجموعه اتمسفر رسانه نیز آفت به‌شمار می‌آیند و بیش از فایده، ضرر دارند. خدشه به رابطه سه‌طرفه حاکمیت، مردم و رسانه، آسیب واضح این جریان بوده؛ چراکه بسیاری از مردم ممکن است نتوانند این شبه‌رسانه‌ها را از رسانه‌های اصلی تمییز دهند، حاکمیت و البته مردم را به کلیت رسانه بدبین می‌کنند و به ترویج جریان ناسالم پول در رسانه می‌پردازند.

علی افشار، روزنامه‌نگار پیشکسوت و قدیمی حوزه هنر از دیدی متفاوت به حضور فیک‌نیوزها در جریان خبری این‌روزها می‌پردازد و می‌گوید که «باید باور کنیم که انحصار رسانه‌ای با شتابی عجیب و غریب در دهه‌های اخیر در هم شکسته است. دیگر خبر را نمی‌توان از لابه‌لای کاغذ نشریات و روزنامه‌های مکتوب و خبرگزاری‌های رسمی جست. خبر هر لحظه و هر جا قدرت رشد و تکثیر پیدا می‌کند و دیگر صرفاً در باغ و دشت و یا در گلخانه متولد نمی‌شود. هرکس در لحظه می‌تواند با گوشی شخصی خود خبر و ویدئو و عکس به دنیا مخابره کند و رسانه‌های رسمی را حیرت‌زده کند».

افشار با وجود اینکه معتقد است نمی‌توان به‌طور کلی فیک‌نیوزها را نفی کرد، اما آن‌ها را به هوای آلوده‌ شهرها تشبیه می‌کند و می‌گوید تنها سلاح مبارزه با فیک‌نیوزها، همان تعریف قدیمی خبر است که باید از صحت، دقت و سرعت برخوردار باشد.

صدمه دیگر این جریان، جابه‌جایی مسائل اصلی و فرعی‌ است؛ در شرایطی که کشور در حوزه‌های مختلف مسائل گوناگونی دارد، جریان فیک‌نیوز تنها مواردی را برجسته می‌کند که بشود از آن پول درآورد، نه آنچه واقعاً برای کشور اهمیت دارد و لزوم پرداخت به آن حس می‌شود. به همین شکل، گاه حاشیه‌های زائد، بر متن قضایا غلبه می‌کند؛ چراکه اساساً برای این جریان، جذب مخاطب به هر قیمت، با هدف کسب سود بیشتر، اولویت دارد و در این مسیر، طبیعتاً بزرگ‌نمایی حواشی کم‌اهمیت و زرد، بیش از پردازش مسائل مهم می‌تواند عامه مخاطب را جذب کند. این اصلی و فرعی شدن مسائل را می‌توان در سینمای ایران به‌وضوح دید؛ چنانچه مسائل اصلی سینمای ایران به حاشیه رانده می‌شود و صرفاً این حواشی مدیریتی است که پُررنگ می‌شود.

امیرحسین مکاریانی، روزنامه‌نگار باسابقه فرهنگی و کارشناس ارشد رسانه نیز درخصوص نقش فیک‌نیوزها معتقد است که «ماهیت فضای مجازی این است که هر کسی می‌تواند برای خود رسانه‌ای داشته باشد، اما آنچه مهم است، اعتباربخشی به این رسانه‌ها است. اگر فعالان و مدیران سینمایی همراه این فرآیند شوند و به کانال‌ها و رسانه‌های بی‌هویت که متولیانش مشخص نیستند، بها دهند، دور باطلی ایجاد خواهد شد که حکم فراهم کردن محیط نمور را برای قارچ‌نیوزها دارد. قارچ‌نیوزها همواره در محیط مرطوب و فاقد شفافیت و نور رشد می‌کنند تا اگر تهمت یا افترایی به نهاد یا شخصی زدند، امکان پاسخگویی، شکایت و پیگیری وجود نداشته باشد. این شرایط خلاف اصول روزنامه‌نگاری و رسانه‌داری است و حتی خلاف وجدان».

از سوی دیگر برای این جریان به‌طور کلی «سؤال» اولویت ندارد، چراکه «پاسخ» موضوعیت ندارد. محتوای این شبه‌رسانه‌ها پیش از بررسی توسط تولیدکننده محتوا، جهت‌گیری موضوعی مشخصی دارد؛ به سمت سفارش‌دهنده غش می‌کند یا برای تخریب رقیب او آماده‌ شده و به این ترتیب است که به‌جای رفع ابهامات، تنها به انباشت محتوای بی‌فایده می‌پردازد.

محمد محمدی، دیگر روزنامه‌نگار باسابقه حوزه فرهنگ و هنر که مسئولیت‌های متعددی در حوزه مدیریت اجرایی فرهنگ و هنر داشته است، دلیل گسترش روزافزون و قارچ‌گونه فیک‌نیوزها را نبود نظارت و قوانین جامع و کافی در فضای مجازی می‌داند و معتقد است که «نمونه بارز این رویه غلط را در بزنگاهای مهم شاهد هستیم که بی‌نهایت صفحه‌های بی‌نام‌ونشان درحال وارد کردن اطلاعات غلط و سازمان‌دهی‌شده از برخی مراکز هستند. به‌هرحال چه در حوزه نظارت و چه مدیرانی که با تأثیرپذیری از این فضا تصمیم‌گیری‌ می‌کنند و به همان میزان در رشد و گسترش این مسئله کمک می‌کنند، باید رویه اصلاح شود.»

در مقابل آنچه گفته شد، رسانه‌های اصلی اگرچه بی‌عیب‌ونقص نیستند، اما شناسنامه دارند، مسئولیت محتوا را می‌پذیرند، برای پاسخ یا توضیح ارزش قائل‌اند، براساس اصولی مشخص جهت‌گیری می‌کنند و مهم‌تر از همه آن که روی مسائل اساسی دست می‌گذارند و بی‌دلیل مسائل درجه‌ دو و درجه‌ سه را در اولویت قرار نمی‌دهند.

بر این اساس رسانه اصلی و باهویت برای پرسش، نقد و اصلاح فایده دارد و فیک‌نیوز برای این اهداف مضر است. به همین دلیل طبیعی بوده که دستگاه‌ها، نهادها و گروه‌ها نسبت به پاسخگویی به رسانه اصلی اهتمام به خرج دهند و فیک‌نیوز را نادیده بگیرند. بااین‌حال برخی مدیران روابط عمومی دستگاه‌ها برای جریان فیک‌نیوز اهمیت قائل می‌شوند و تأسف‌بار آن که حتی گاه با آن‌ها همکاری می‌کنند.

روشن است که استفاده از این جریان، به هر شکل و برای هر هدف مقطعی که باشد، جز آفت نیست؛ چراکه آسیب ترویج رویه‌های غیر حرفه‌ای فیک‌نیوزها، درنهایت به خود دستگاه و رسانه می‌رسد و با افزایش دامنه نفوذ این شبه‌رسانه‌ها، عرصه نقد و اصلاح را تخریب می‌کند.