دست‌فروشی، فرصتی برای ترمیم لطمه‌های اقتصادی یا تهدید افزایش معضلات اجتماعی؟

این روزها کمتر کسی در سطح شهر یا کنار بعضی میادین و خیابان‌ها، ایستگاه‌های مترو، داخل اتوبوس حتی در جلوی بعضی مغازه‌ها با فروشندگان سیار (‌دست‌فروش‌ها) مواجه نشده یا از آن‌ها خرید نکرده است.

دست‌فروشی به‌عنوان یک حرفه و کسب‌وکار غیررسمی روزبه‌روز در سطح شهرها افزایش پیدا می‌کند و آسیب‌ها، مزایا و معایب خود را دارد و هرچه که باشد پدیده‌ای رو به رشد در جامعه است و دیدگاه‌های مختلفی نسبت به آن در بین نخبگان، مسئولان و مردم وجود دارد؛ زیرا گاه مزاحمت‌ها و آسیب‌ها و گاه مزایایی برای مشتریان خاص آن به‌همراه دارد.

اکثر کشورهای دنیا هنگام به‌روز کردن شهر و تغییر فضاهای عمومی و شهری، با مشکل دست‌فروشی که نوعی اقتصاد غیررسمی و غیرمستقیم است، مواجه هستند و مسئولان شهرها اغلب دستور به حذف دست‌فروش‌ها می‌دهند، اما این رفتار نه‌تنها زندگی کسانی را که به این بخش غیررسمی وابسته هستند به خطر می‌اندازد، بلکه کل اقتصاد شهر را نیز تحت تأثیر آثار منفی خود قرار می‌دهد.

این پدیده موضوع‌های متعددی را از نگاه دست‌فروشان و حقوق شهروندی مطرح کرده است. بر اساس بند ٢٠ ماده 55 قانون شهرداری جهت حمایت از حقوق کسبه‌های مجاز، از هرگونه سد معبر و دست‌فروشی و بساط‌کردن باید جلوگیری شود و عوامل و مسئولان شهرداری هر شهر موظف هستند تا نسبت به رفع این مشکل تدابیر لازم را اتخاذ کنند.

بر اساس ماده 16 قانون بهبود مستمر محیط کسب‌وکار، شهرداری‌ها وظیفه دارند به‌منظور بالابردن و ارتقای سطح دسترسی تولیدکنندگان کوچک و متوسط ایرانی به بازار مصرف به‌ویژه به‌منظور ایجاد امنیت برای فروشندگان کم‌سرمایه با استفاده از زمین‌های بی‌دفاع و زمین‌هایی که در اختیار شهرداری یا تحت مالکیت وزارت راه و شهرسازی است، مکان‌های مناسبی را برای عرضه کالاهای تولید داخل آماده کنند و بر مبنای قیمت تمام شده به‌صورت روزانه، هفتگی و ماهانه به متقاضیان عرضه کالاهای ایرانی اجاره دهند.

  دست‌فروشی را می‌توان تبدیل به فرصتی برای ترمیم لطمه‌های اقتصادی کرد

رئیس کمیسیون حقوقی، برنامه‌ریزی و پایش مصوبات شورای اسلامی شهر اصفهان می‌گوید: چند دیدگاه در رابطه با دست‌فروشی وجود دارد؛ یکی خصوصیات اقلیمی و فرهنگی شهرها است، به این معنی که در بعضی شهرها به لحاظ کسوت مغازه‌داری، پاساژداری و سنت فرهنگی آن شهر، مکان‌هایی وجود دارد که به‌عنوان رویداد شهری، کنترل دست‌فروشی و معادله اقتصادی، کسبه به آن ورود کرده‌اند؛

احمدرضا مصور، می‌افزاید: اگر کنترل لازم نسبت به دست‌فروشی وجود نداشته باشد، این پدیده تبدیل به یک مخل نظم شهری خواهد شد، به‌طور مثال مغازه‌داری که 30 سال مغازه داشته، مالیات و عوارض پرداخت می‌کند، اگر دست‌فروشی جلوی مغازه او بساط پهن کند، عرض ترافیکی پیاده‌رو را می‌گیرد و بازار را از نظر کسبی و اقتصادی نیز آشفته می‌کند که این اختلال در نظم شهری نکته‌ای منفی است.

وی ادامه می‌دهد: نکته دیگر بحث‌های کنترلی است؛ در هر کسب‌وکار یک سری ضوابط کنترلی وجود دارد، اما دست‌فروش این ضوابط را ندارد و با وجود آن‌ها به پدیده قاچاق و غیربهداشتی‌سازی لوازم مصرفی مردم کمک می‌کنیم که این موارد هم از نکات منفی این موضوع است.

  دست‌فروشی موضوعی تک‌بعدی نیست و تمام جوانب باید سنجیده شود

وی بیان می‌کند: چه بخواهیم چه نخواهیم شرایط اقتصادی به بعضی خانواده‌ها تحمیل می‌کند کسب‌وکاری همچون دست‌فروشی داشته باشند، برای رفع این مشکل می‌توانیم با پاک کردن صورت‌مسئله بساط دست‌فروشان را جمع کنیم و با استناد به قانون با آن‌ها برخورد کنیم، اما نمی‌توانیم واقعیت اقتصادی و اجتماعی دست‌فروشی را نادیده بگیریم؛ بهترین حالت این است که با شناسایی این افراد که چند درصد آن‌ها به دلایل اقتصادی و اجتماعی دست‌فروشی می‌کنندتا اگر سرپرست خانوار هستند، بی‌رحمانه عمل نکنیم، شهرداری برای نظم‌بخشی به این پدیده همچون گذشته روزبازارها را در نقاط مختلف شهر راه بیندازد تا علاوه بر تنظیم دست‌فروش‌ها، مایحتاج شهروندان را برای کم کردن بعد مسافت و ترافیک شهری فراهم کنیم.

این مسئول خاطرنشان می‌کند: دست‌فروشی موضوعی تک‌بعدی نیست و به این دلیل که ابعاد مختلف دارد تمام جوانب باید سنجیده شود، نمی‌توان حکم داد که این پدیده فرصت است یا تهدید، زیرا اگر دقت نکنیم، فرصت‌ها به تهدید و سپس به معضل تبدیل می‌شود و در بعد کلان وظیفه حاکمیت از جمله شهرداری، نظم‌بخشی و تدبیر کردن به امور اقتصادی جامعه است که اگر تدبیر نباشد، دست‌فروشی به پدیده‌ای زشت، ایجادکننده ترافیک، فروش جنس قاچاق، دزدی و جلوگیری از کاسبی مغازه‌داران تبدیل می‌شود، اما اگر درست کنترل شود تبدیل به فرصتی برای ترمیم لطمه‌های اقتصادی و اجتماعی شهروندان و چه‌بسا ایجاد نوعی رقابت و ایجاد فضایی برای ارزان‌تر رسیدن بعضی اقلام به دست مردم می‌شود.

مصور با بیان اینکه ازجمله عوامل ساختاری در ایجاد و گسترش دست‌فروشی، نبود تناسب بین رشد بخش‌های مختلف اقتصادی است، تصریح می‌کند: در کشورهایی که دارای تجارب جهانی هستند، از دست‌فروشی نه به‌عنوان یک تهدید، بلکه به عنوان یک فرصت استفاده می‌کنند، زیرا دست‌فروشی می‌تواند موجب رونق صنعت گردشگری شود؛ البته با سازماندهی و برنامه‌ریزی که شکل صحیح و قابل قبولی داشته باشد.

  شهرداری برای ساماندهی دست‌فروشان تلاش کند

کارشناس اقتصاد شهری با بیان اینکه دست‌فروشی فرصت است و اگر نوع نگاه مبنی بر از بین بردن این دست‌فروش‌ها باشد، خوب نیست، اظهار می‌کند: به‌طور معمول افرادی دست‌فروشی می‌کنند که ضعیف هستند، مشکلات عدیده دارند، مغازه از دست داده‌اند و سرمایه‌ای برای تهیه آن ندارد.

احمد خوروش، با اشاره به اینکه در گذشته به‌صورت سنتی بازارچه‌های روزهای دوشنبه و چهارشنبه و جمعه برگزار می‌شد که دیگر کمتر این بازارها وجود دارد، ادامه می‌افزاید: در حال حاضر میان فضاهای پاساژهای بزرگ، همان دست‌فروش‌ها در غرفه‌هایی که به صورت مدرن ایجاد شده است، مشغول به کار شده‌اند.

وی ادامه می‌دهد: دست‌فروشی همیشه نمی‌تواند ضایعه باشد، بلکه می‌تواند فرصت باشد، اگر شهرداری که متولی شهر است، در این امر نقش داشته باشد و دست‌فروشان را ساماندهی کند.

  ساماندهی دست‌فروشان در دسترس شهروندان

جامعه‌شناس شهری نیز می‌گوید: مسئولان باید برای دست‌فروشان تصمیم جدی بگیرند و برای کاهش آمار بیکاری جوانان و مشکلات معیشتی آن‌ها تلاش کنند.

وی با بیان اینکه دست‌فروشی از آسیب‌های اجتماعی همچون کیف‌قاپی، دزدی و فروش موادمخدر بهتر است، می‌افزاید: مسئولان باید برای نیروی انسانی یا به عبارتی جمعیت فعال که بین 15 تا 60 سال هستند، اشتغال ایجاد کنند، بنابراین دست‌فروشی امری است که از روی اجبار به آن روی می‌آورند.

امان‌الله قرایی‌مقدم، ادامه می‌دهد: این مشاغل از لحاظ جامعه‌شناسی به «مشاغل انگلی» معروف هستند؛ یعنی کاری است که در تولید نقشی ندارد و در عین حال بی‌نقش نیست، زیرا مقداری از تولیدات صنایع و کارخانه‌ها توسط دست‌فروشان به فروش می‌رسد.

وی بیان می‌کند: برای ساماندهی این افراد باید مراکزی در شهرهای بزرگ در نظر گرفته شود، به‌طوری که از دسترس دیگر شهروندان دور نباشد، بنابراین این افراد برای اینکه به انواع کارهای خلاف نپردازند، باید ساماندهی شوند، با آن‌ها مدارا و تولید اشتغال کنند.

جامعه‌شناس شهری خاطرنشان می‌کند: البته مغازه‌داران نیز حق دارند؛ بساط کردن دست‌فروشان بر فروش مغازه‌دارها که مالیات نیز پرداخت می‌کنند، اثر می‌گذارد.

با توجه به اینکه هنوز در شهرهای کوچک و بزرگ دست‌فروشان وجود دارند، لازم است دستگاه‌های حاکمیتی ازجمله شهرداری برای ساماندهی آن‌ها برنامه‌ریزی کند، زیرا در این بین افرادی هستند که بدون دست‌فروشی، برای امرار معاش به مشکل برمی‌خورند، بنابراین طبق نظر کارشناسان مربوطه باید مکانی برای ساماندهی این افراد در نظر گرفته شود تا هم مخل نظم نباشند و هم بتوانند امرار معاش کنند.