حیا و عفاف در سیره حضرت زهرا (س)

گروه‌های مرجع، الگوها و شیوه‌های زیست تأثیرگذار که منجر به معرفی تیپ‌های ایده‌آل سبک زندگی در جوامع مختلف می‌شوند یکی از ابعاد مهم حوزه مطالعات اجتماعی هستند. در جامعه ایرانی یکی از این الگوها و مراجع تأثیرگذار در تعیین شیوه‌های زیست و سبک زندگی، دین و سیره بزرگان دینی است. زیرا پژوهش‌هایی که درباره میزان دینداری و کیفیت آن در جامعه ایرانی صورت گرفته، نشان از الگوهای دینی در مناسبات زندگی ایرانیان دارد. بنابراین به‌نظر می‌رسد تبیین و معرفی الگوهای سبک زندگی دینی در بستر تاریخ و سیره بزرگان دین و معصومان (ع) در تعیین و جهت‌دهی به شیوه‌های زیست ایرانیان سهم مؤثری خواهد داشت. سیره حضرت زهرا (س) به مثابه یک الگوی فراتاریخی ظرفیت عظیم و تأثیرگذاری برای استخراج الگوی زن مسلمان در شئون مختلف زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی زنان دارد.

سیره حضرت زهرا (س) موضوع پژوهش‌های تاریخی و الهیئتی بسیاری بوده است. هر یک از این مطالعات با رویکرد خاصی به سیره ایشان پرداخته‌اند. برخی از منظر سیاسی-اجتماعی (خزعلی:1385 و نعمتی: 1387 و باباکریمی: 1383 و نیکوبرش:1384)، برخی از منظر علمی و عملی (قدیری ابیانه: 1384 و فروزش:1386 و نوری: 1388)، برخی با رویکرد تربیتی (غروی‌نایینی: 1383 و زارعی و کاردوانی:1392)، برخی از منظر شخصیت و سبک زندگی (قهرمانی‌نژاد:1394 و آکوچکییان: 1384 و شفیع‌پور: 1387) زندگی و سیره حضرت فاطمه (س) را مورد پژوهش قرار داده‌اند.

عفاف و حیا و پوشش از نامحرم یکی دیگر از مؤلفه‌های مهم هویت جنسیتی زنانه نزد حضرت زهرا (س) است که می‌تواند به مثابه الگوی رفتاری زنان طرح و تبیین شود. در روایتی نقل شده است که روزی پیامبر (ص) قصد ورود به خانه دخترش فاطمه (س) را داشت. نخست بر در خانه آمد و دست به روی در گذاشت و در را کمی عقب زد، سپس فرمود السلام علیکم. فاطمه (س) پاسخ سلام پدر را داد. بعد پیامبر (ص) فرمود «اجازه دارم وارد شوم؟» عرض کرد وارد شوید ای رسول خدا! پیامبر (ص) فرمود «کسی که همراه من است نیز اجازه دارد وارد شود؟» فاطمه عرض کرد «مقنعه بر سر من نیست» و هنگامی که خود را به حجاب اسلامی محجب ساخت، پیامبر (ص) مجدداً سلام کرد و فاطمه (س) جواب داد و مجددا اجازه ورود برای خودش گرفت و بعد از پاسخ موافق فاطمه (س) اجازه ورود برای همراهش جابربن عبدالله گرفت (ابن شهرآشوب، 1376، ج3: 117)

حضرت زهرا (س) چنان حیا و عفاف را به‌عنوان یک فضیلت ارزشی سرلوحه رفتار خویش قرار داده بود که در روایتی نقل است که مردی نابینا پس از اجازه گرفتن، وارد منزل حضرت علی (ع) شد. پیامبر (ص) مشاهده کرد که حضرت زهرا (س) برخاست، فرمود «دخترم! این مرد نابیناست» فاطمه (س) فرمود «پدرجان! اگر او مرا نمی ‏بیند، من او را می‌‏نگرم! اگر چه او نمی ‏بیند اما بو را استشمام می‏ کند!» (مجلسی،1404ق، ج43: 91) و روایت شده که پیامبر (ص) آنجا فرمود «شهادت می‌‏دهم که تو پاره تن من هستی» (نوری طبرسی،1401ق، ج14: 189).

حضرت فاطمه (س) به قدری به پوشش و حجاب خویش در مقابل نامحرم اهمیت می‌داد که حتی در واپسین روزهای حیات خویش از اینکه پس از وفات، حجم بدن ایشان را نامحرم ببیند، نگران بود. از اسماء بنت عمیس نقل شده است که روزی فاطمه (س) به او فرمود از کار مردم مدینه که زنان خود را بعد از وفات به‌صورت ناخوشایندی برای دفن می‏ برند و تنها پارچه‌ای بر او می‌‏افکنند که حجم بدن از پشت آن نمایان است، ناخرسند هستند. اسماء گفت «من در سرزمین حبشه چیزی دیده‌‏ام که با آن جنازه مردگان را حمل می‌کردند» سپس شاخه‏‌هایی از درخت نخل را برداشت و به‌صورت تابوت مخصوصی درآورد که پارچه‌ای را روی چوب‏‌های آن می‌‏افکندند و بدن را درون آن می‌گذاردند، به گونه‌‏ای که بدن پیدا نبود. حضرت زهرا با مشاهده آن، تبسم کرد و به اسما فرمود خدا تو را از آتش جهنم حفظ کند (اربلی،1405ق، ج2: 67).

البته حجاب حضرت زهرا (س) مانع از حضور اجتماعی ایشان و دفاع از حریم اسلام و ولایت نشد و ایشان در مواقع حساس و ضروری، در اجتماع حضور می‌یافت و در مسائل سیاسی و اجتماعی شرکت می‌کرد. در عین حال هرگز از پرده عفاف و حجاب بیرون نمی‌رفت. در این رابطه نقل می‌کنند هنگامی که برای حضرت ثابت شد، فدک غصب شده، با لباس‌های بلندی که تمام بدن ایشان را پوشانده بود، وارد مسجد شد و در جایگاهی قرار گرفت که پرده‌ای بین زنان و مردان حایل بود و مردان، حضرت را نمی‌دیدند و سپس به ایراد خطبه پرداخت (ابن ابی الحدید، بیتا، ج16:211).