مربی‌گری مهم‌ترین نقش زن در نگاه امیرالمؤمنین (ع)

بر خلاف تفکرات فمینیستی (مدافع برابری حقوق زنان با مردان) که ریشه در جنبش‌های زنانه چند قرن اخیر دارند، در مکتب تشیع، زنان در جامعه اسلامی دارای نقش و جایگاه مهمی بوده و هستند که با بررسی منابع تاریخی می‌توان برای آن مصادیق زیادی پیدا کرد.

اهمیت این موضوع بدان جهت است که زنان ذخیره‌های انسانی مهم و ارزشمندی برای سازندگی، اعتلای معنوی و مادی کشور محسوب می‌شوند و شرکت آن‌ها در فعالیت‌های اجتماعی در حوزه‌های فرهنگی، اقتصادی و سیاسی از لوازم اساسی رشد کشور و از آرمان‌های تمدن اسلامی تلقی می‌شود. این در حالی است که آنچه که موجب بالا رفتن میزان مشارکت زنان در جامعه می‌شود، احترام به حقوق و شأن آنان است اما بدون شناخت ویژگی‌های روانی، اخلاقی، نیازها، توانایی‌ها، ظرافت‌های دنیای شگفت‌انگیز بانوان آگاهی از جایگاه حقیقی آنان در نظام هستی، استفاده از عواطف، ادراکات، و توانایی‌های جسمی و روحی زنان مقدور نیست بنابراین اگر به سیره ائمه اطهار نگاهی بیندازیم مشخص می‌شود که این بزرگواران با نگاهی عمیق و درکی درست به زن برای این رکن رکین جامعه جایگاه تعریف کرده و از این جایگاه صیانت کرده‌اند.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در آستانه ولادت حضرت امیرالمؤمنین (ع) در خصوص جایگاه زنان در حکومت ایشان با حجت‌الاسلام و المسلمین رضا محمدی شاهرودی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

* نگاه اسلام به‌ویژه حکومت حضرت امیر (ع) به زنان چگونه بود؟

در نظام اسلامی به‌ویژه حکومت حضرت علی (ع) تفاوتی بین زن و مرد نیست یعنی اینکه هر دو مکلف هستند و مسئولیت دارند که در حفظ نظام و دفاع از آن شرکت داشته باشد اما این دفاع و صیانت بر اساس شرایط روحی و جسمی زنان و مردان متفاوت است.

درواقع زنان بنا به شرایط خاص روحی و جسمی راغب هستند که در جهاد در پشت جبهه فعالیت داشته باشند. حتی در زمان پیامبر خانم‌هایی بودند که در پشت جبهه جهاد با سرودن شعر و تهییج رزمندگان، نقش بسیار حساسی داشتند، حتی در برخی موارد که مستند آن در تاریخ موجود است معاویه آن‌ها را مورد خطاب قرار داده و توبیخشان می‌کرد.

بنابراین در نگاه حضرت امیر (ع) اینکه در سطح کلان زنان باید در بستر جامعه و فعالیت‌ها سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همچون مردان حضور داشتند باشند، تفاوتی وجود ندارد.

*تفاوت نگاه حضرت امیر به جایگاه زنان با سایر مکاتب امروز چیست؟

از نظر اسلام و از نگاه حضرت علی (ع) زنان یک ویژگی خاص دارند و آن چیزی جز مربیگری و تربیت فرزند نیست، در این باب زن از موهبتی بالاتر نسبت به مرد برخوردار بوده به طوری که والده بودن، مربی و معلم بودن زن، منحصر به خود او است چراکه هیچ جایگاهی همانند مقام مادری که خداوند متعال به زنان بخشیده، ویژه و ستودنی نیست.

درواقع از نگاه حضرت امیر (ع) زنان در نقش والده بودن و مربیگری، در آفرینش حماسه‌آفرینان نقش اساسی دارند بنابراین بدین جهت است که به برادرش عقیل که نَسب‌شناس بوده فرمود زنی پیدا کن که فرزند دلاوران عرب و از طایفه‌ای شجاع و نیرومند باشد تا پس از ازدواج، فرزندی شجاع و جنگجو برایم به دنیا بیاورد که نتیجه این وصلت تولد فرزندانی همچون حضرت ابوالفضل (ع) و برادرانش در واقعه کربلا شد.

البته یقیناً اگر بخواهیم درمورد جایگاه زن در یک برهه زمانی بررسی کنیم نمی‌توانیم فقط همان را در نظر بگیریم.

بنابراین اگر بخواهیم ببینیم امام علی (ع) در مورد زن و جایگاهش چه دیدگاهی دارد، به نظرم حتماً باید نگاهی به جایگاه زن در عصر جاهلیت داشته باشیم و اینکه زن را چگونه تعریف می‌کردند و چه حقوقی برایش قائل بودند و پس از آن به عصر نبوی رجوع کنیم و در ادامه وارد عصر علوی شویم و دیدگاه حضرت را بررسی کنیم.

زیرا عموماً برداشت‌ها در هر زمانی بر اساس شرایط موجود شکل می‌گیرد، یعنی شما نمی‌توانید آن‌ها را جدا از یکدیگر ببینید حال آنکه در عصر جاهلی زن به ارث و رهن گذاشته می‌شود، دختران را در برخی قبایل ننگ دانسته و زنده به گور می‌کنند، بعد از اینکه اسلام ظهور می‌کند برای اینکه این گفتمان و نگاه را تغییر دهد اتفاقات مهمی برای زنان می‌افتد.

* جایگاه سیاسی زنان در نگاه حضرت امیر چگونه بوده است؟

جایگاه زن در حکومت حضرت علی (ع) در بعد سیاسی همین بس که ایشان پس از رحلت حضرت رسول، حضرت فاطمه را نیز به همراه خود به درب خانه معاویه و دیگران امرا می‌برد که غدیر را یادآوری کند، یا دفاع حضرت زهرا از ایشان که منجر به شهادت این بانوی بزرگوار شد؛ همه این‌ها نشان‌دهنده آن است که می‌خواهد گفتمانی جدید از جایگاه زن ارائه دهد و آن چیزی نیست جز پذیرش نقش و جایگاه اساسی برای خانم‌ها. درواقع حضرت امیر می‌توانست فاطمه زهرا (س) را با خود همراه نکرده و مانع سخنرانی کردن و یا حضور ایشان در جنگ احد و غیره شود.

آنچه مسلم است اینکه فعالیت‌های سیاسی حضرت زهرا (س) در قالب خطبه و سخنرانی و حتی گریه بر شهدای احد، دشمانش را مضطرب کرده بود حال آنکه همه این فعالیت‌ها با امضای حضرت امیرالمؤمنین انجام می‌شد.

از طرفی در روایت آمده است که سوده دختر عماره همدانی درخصوص جایگاه زنان عنوان کرده که وقتی برای اعتراض به رفتار یکی از کارگزاران امیرالمؤمنین (ع)، نزد او رفتم، مشغول نماز بود. پس از نماز پرسید: چه حاجتی داری؟ شکایت خود را از آن مرد گفتم. امام همان جا پوستی از جیبش بیرون آورد و در آن ضمن دعوت به رعایت عدل، به آن مرد نوشت: «نامه که به دستت رسید، به محتوای آن عمل کن تا کسی را بفرستم که کار را تحویل بگیرد». کاغذ را به من داد و من هم پیش آن مرد بردم و او برکنار شد.

*اینکه برخی‌ها در خصوص نهج‌البلاغه بهانه‌تراشی کرده و نگاه حضرت به زن را تحقیرآمیز قلمداد می‌کنند را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

به نظر من کلیدواژه اصلی شخصیت زن یا جایگاه زن در نگاه ایشان را در آن نامه 31 می‌توانیم پیدا کنیم که فرمود: «فَإِنَّ الْمَرْأَةَ رَیحَانَةٌ وَ لَیسَتْ بِقَهرَمَانَةٍ». این نگاه حضرت به زن است که باید زن را مثل گل دانست. گل بسیار خاصیت دارد، گل مظهر تمام زیبایی‌هاست یک وقت فردی در سرزمینی خاص زندگی می‌کند که اطرافش پر از گل است، اما حضرت زیباترین جمله و واژه را پیدا می‌کند و می‌فرماید کارهای سنگین و سخت به زنان واگذار نکنید و مراعات جسم‌شان را بکنید نه به این معنا که ضعیف هستند.

اگر سیره حضرت را بررسی کنیم، حضرت برای زن حرمت قائل شده‌ و جایگاه ویژه‌ای را برای زن تعریف کرده است.

بنابراین اینکه بخش‌هایی از نهج‌البلاغه متهم بوده یا خوانش‌هایی از آن چنین تصویری را ارائه کرده که امیرالمؤمنین (ع) نگاه مثبتی به زنان ندارند غلط است و اینگونه نبوده زیرا آن حضرت با نگاه اسلام به تفاوت روحی و جسمی زن با مرد توجه می‌کند، حال آنکه تفکر فمنیسم به‌دنبال برداشتن این تفاوت‌ها است که یقیناً نخستین قربانیان این نگاه خود خانم‌ها هستند زیرا امکان تغییر نقش مرد و زن وجود ندارد بنابراین وقتی این اتفاق می‌افتد زنان در جایگاه مردان قرار می‌گیرند و این زنانگی است که از زن گرفته شده و در عین حال از آن جایگاه مردان نیز به‌صورت واقعی برخوردار نمی‌شوند.

گاهی از فرازهای نهج‌البلاغه برداشت‌های غلط و بد می‌شود مثلاً توسط سید رضی یک کلام در یکی از خطبه‌ها حذف شده که نتیجه آن این برداشت غلط است که حضرت قائل به مشورت با زنان نبوده حال آنکه اینگونه نیست بلکه حذف یک کلمه این اشتباه و برداشت بد را به‌دنبال داشته است.

یا اینکه حدیثی از امام علی (ع) عنوان می‌شود که آن حضرت اظهار کردند که تمام زن شر است و بدتر از همه آن‌که از بودنش گریزی نیست «الْمَرْأَةُ شَرٌّ کُلُّهَا وَ شَرُّ مَا فِیهَا أَنَّهُ لَا بُدَّ مِنْهَا». اگر معنای این حدیث آن باشد که زنان سراسر زشتی و ناپاکی هستند، ما آن را به‌دلیل مخالفت با اصول کلی اسلامی نخواهیم پذیرفت، اما معنای دیگری نیز برای این حدیت متصور است که قابل پذیرش خواهد بود و آن اینکه این حدیث درست مصادق ضرب‌المثلی است که ما در فارسی داریم «زن بلا است و هیچ خانه‌ای بدون بلا مباد»!

*جایگاه زن در نهج‌البلاغه بر اساس فرمایشات حضرت علی (ع) چگونه است؟

آنچه مسلم است اینکه در تفسیر فرمایشات حضرت امیر (ع) در نهج‌البلاغه باید گفت آنچه عنوان‌شده چیزی جز تجلیل و تعظیم در برابر مقام زن نیست به طوری که این مطلب به طور قطع قابل دفاع است، خلاصه اینکه نگاه امیرالمؤمنین (ع) به زن یک نگاه کاملاً عاقلانه، منطقی، حکیمانه و فطرتی است