قلعه سنگی، مرموزترین کاروانسرای ایران

در چهل و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در ریاض، 45 کاروانسرا از طرف ایران ثبت جهانی شدند. همگی این کاروانسراها ویژگی‌های منحصر به‌فردی داشتند که حائز ثبت در فهرست جهانی شدند.

به تهران می‌رویم تا کاروانسرایی که این روزها هنوز پابرجاست و ثبت ملی و جهانی شده را می‌شناسیم.

*قلعه سنگی کجاست؟

برای دیدن این بنای زیبا باید به شهر جدید پرند سفر کنید. در بلوار شهید باهنر شهر پرند به سوی بلوار فرهنگ حرکت کنید تا وارد قلعه زیبای سنگی شوید، البته از آزادراه تهران-ساوه نیز اگر وارد جاده تهران-ساوه شوید، می‌توانید به قلعه سنگی برسید.

*عجایب قلعه سنگی

تهرانی‌های قدیم عجایب و رمز و رموزهای بسیاری از قلعه سنگی نقل می‌کنند. یکی از آنها که هنوز هم قابل رویت است وجود یک چاه آب چهارمتری در قلعه است که همیشه سه متر و یا بیشتر آب دارد. درحالی که در شهر پرند با حفر 200متر چاه هم نمی‌توان به آب رسید!

در دوره قاجار 24 اسکلت انسانی در این قلعه سنگی پیدا شده که تخمین زده شده حدود 650 سال در این مکان دفن بوده‌اند.

نخستین کشف در ضلع شمالی قلعه بود. در یک حفره‌ عمیق اسکلت مردی پیدا شد که طاق‌‌باز دفن شده بود. باستان‌شناسان گفتند که گویا این مرد میانسال به‌زور در این قطعه از کاروانسرا چپانده و دفن شده است.

نکته جالب این بود که سرتاسر بدن مرد را خاکستر پوشانده بود و این خاکستر باعث شده مرد تقریباً فسیل شود، طوری که حتی بخشی از موهای او باقی مانده بود. البته سر و صورت مرد شکسته و خرد شده بود و به نظر می‌آمد که به قتل رسیده است.

کشف بعدی استخوان لگن زنی که قطع شده بود و باستان‌شناسان نتوانستند سن او را تشخیص بدهند. اما این نخسین و آخرین اسکلت قلعه سنگی نبود. چندی بعد در همان دوره گوری پیدا شد که دو اسکلت روی هم دفن شده بودند. اسلکت نخست به پهلوی چپ دفن شده بود، اما اسکلت دوم به‌صورت دمر روی اسکلت اول افتاده بود. سه فرد دیگر در یک گور. دو مرد و یک زن در گوری دیگر یکی یکی از دل خاک بیرون کشیدند تا به 24 عدد رسیدند.

به‌نظر می‌رسید که همه این افراد در جنگ یا نزاعی کشته شده بودند و بدون تشریفات فقط در خاک دفن شده بودند. به همین خاطر حدس اولیه در آن زمان این بود این قتل‌‌ها به دوره‌ مغول برمی‌گردد و مغول‌ها مرتکب این جنایت شده‌اند.

ابزارها و گوی‌‌های سنگی هم دیگر یافته‌های این محوطه بودند. گوی‌‌هایی با رنگ‌‌های قرمز اُخرایی و سبز، با زائده‌ای که احتمالاً برای سهولت در دست گرفتن آن بوده است. از آنجایی که این گوی‌ها شبیه باطل‌کننده‌‌های طلسمی هستند که مغولان در هنگام جنگ استفاده می‌‌کردند، فرضیه قتل برای اسکلت‌های پیداشده قوت بیشتری گرفت، اما تا امروز در این زمینه پژوهش علمی و رسمی انجام نشده است.

از طرف دیگر کاورانسرای قلعه‌سنگی در مسیر اصلی نبوده و به‌نوعی دورافتاده بوده به همین خاطر به آن قلعه هم می‌گفتند. همین دورافتادگی احتمالاً باعث حفاری‌های غیرمجاز و سرقت از این بنا شده که شناسایی موارد یافته‌شده را سخت می‌کند.

*مصالح بنای قلعه سنگی

قلعه سنگی را مربوط به دوره ساسانیان و زمان حکومت آل بویه می‌دانند. به خاطر استفاده نظامی که از آن می‌شده و همچنین اینکه در مسیر اصلی گذر کاروان‌ها نبوده بیشتر کاربرد قلعه و انبار داشته تا کاروانسرا.

بناهای سنگی در آن زمان نوع متفاوتی بوده‌اند از بیشتر بناها که از خشت خام یا آجر ساخته می‌شدند. بناها بیشتر به خاطر ناامنی منطقه و یا ضرورت استحکام و پایداری با سنگ ساخته می‌شدند و زمان زیادی هم صرف ساخت بنا می‌شده است.

پلان این قلعه به سبک بناهای متداول دوران اسلامی، به‌صورت چهار ایوانی و با یک حیاط مرکزی است. در بازدید از این قلعه متوجه چهار برج مدور که قطر هریک پنج متر است خواهید شد. در اضلاع چهارگانه قلعه، چهار اتاق مربع شکل با سقف گنبدی بسیار عالی از نظر معماری قرار گرفته و سه و نیم برج در میان دیوارهای ضلع شرقی، غربی و شمالی به استحکام دیوارهای این قلعه کمک کرده است.

دیوار ضخیم کاروانسرای رباط کریم ارتفاعی معادل دو برابر ارتفاع ساختمان‌هایی را دارد که در داخل کاروانسرا ساخته شده‌اند. طرح بنا بسیار ساده و شامل تعدادی اتاق است که درهای آن‌ها به طرف حیاط مرکزی باز می‌شود. طرح ساختمان این بنا به طرح مسجد جامع ساوه شباهت دارد. این مسجد در فاصله تقریبی 50 کیلومتری از کاروانسرا قرار گرفته است.

تزئینات قطاربندی بالای بدنه بیرونی دیوارها (که نقش آبچکان داشته‌اند و بخش اندکی از آن در قسمتی از دیوار شمالی موجود است و شاید تنها تزئینات باقیمانده در این بنا باشد) جملگی نشان از طرحی از پیش فکر شده برای احداث بنایی با الگوی چهار ایوانی و به‌منظور کاربردی خاص است. با توجه به وسعت دشت‌های حاصلخیز منطقه، این فرض بیشتر تقویت می‌شود که از این مکان در دوران آبادانی به‌عنوان جایگاه رتق و فتق امور حکومتی در منطقه شهریار استفاده می‌شد. تا دوره قاجاریه ذکری از رباط کریم و کاروانسرای سنگی آن نیامده است. در این دوره، به ظاهر رباط کریم رونق بیشتری پیدا می‌کند.

در کتاب و نوشته‌های سیاحان هم به قلعه سنگی اشاره شده است. «ماکسیم سیرو» در کتاب «کاروانسراهای ایران» قلعه سنگی را از ابنیه دوران پیش از سلجوقی می‌داند و طبق نوشته او کهن ترین کاروانسرای فلات ایران است که نزدیک رباط کریم و در کنار دشت آباد و حاصلخیز شهریار قرار دارد.

«رابرت هیلن» و «ولفرام کلاریس» م قلعه‌ سنگی را دیده‌‌اند. آن‌ها قلعه‌ سنگی را کاروانسرایی نامیده‌اند که قدمت آن به زمان ساسانیان می‌رسد.