انهدام خاک، برآیند استفاده غیراصولی از کود و سم خاک در مقیاس عمر انسان عنصری تجدیدناپذیر

عناصر طبیعت ودیعه‌های الهی هستند که افراد به‌منظور تداوم زندگی باید در حفظ این امانت و نعمت الهی کوشا باشند این در حالی است که عواملی چون رشد شهرنشینی، ازدیاد زباله‌های شهری و جذب شدن برخی مواد شیمیایی در خاک، حفاری‌های معادن، چرای بی‌رویه دام‌ها و طی چند دهه اخیر استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها و مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی، به فرساش و آلودگی خاک و تخریب سطح زمین منجر شده است.بر این اساس یکی از کارهای جدی در حفاظت از محیط زیست حراست از دو ثروت عظیم و ذخیره حیاتی ملت‌ها یعنی «آب» و «خاک» است به طوری که اهمیت خاک تا به حدی است که مقام معظم رهبری بر لزوم حفاظت از این منبع مهم محیط زیست تأکید کرده و می‌فرمایند: فرسایش خاک در کشور بر اثر سهل‌انگاری‌ها و عملکرد بد و ندانم‌کاری‌ها چیزی نیست که بشود به آسانی آن را جبران کرد، قضیه خاک از آب مهم‌تر است؛ ما مشکل آب هم داریم، مشکل بزرگی هم هست، لکن برای تهیه آب راه‌های فراوانی وجود دارد؛ برای تهیه خاک حاصلخیز این راه‌ها دیگر وجود ندارد.

یعنی بی‌توجهی به مبانی حفظ محیط زیست، گاهی اوقات یک چنین مشکلاتی را به‌وجود می‌آورد؛ آسیبی که وارد می‌شود، آسیبی نیست که بشود آن را جبران کرد اما می‌شود درصدد پیشگیری از آن برآمد.

حال آنکه وقتی صحبت از سلامت خاک به میان می‌آید، مهم‌ترین عامل ارگانیسم‌هایی هستند که در آن رشد و نمو می‌کنند که نقش عمده‌ای در تجزیه کردن مواد آلی درون خاک دارند به طوری که آن‌ها را به موادی مغذی و دیگر ترکیبات سودمند مورد نیاز گیاهان تبدیل و با استفاده از مواد آلی و فرآورده‌های جانبی حاصل از رشد ریشه‌ها، رشد و نمو می‌کنند. از این رو ارگانیسم‌های گیاهان و خاک برای بقای حیات خود به ‌وجود یکدیگر وابسته هستند. به دیگر سخن می‌توان گفت خاک سالم باید دارای ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی متعادلی باشد.

بر این اساس با توجه به اهمیت و جایگاه خاک و سلامت آن در حیات محیط زیست برآن شدیم تا با دانش‌آموخته دکتری مهندسی خاک و دانشیار سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور و گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

یحیی پرویزی با بیان اینکه انتخاب این موضوع و پرداختن به آن (اهمیت سلامت خاک بر محیط زیست) از سوی رسانه‌ها یک ضرورت انکارناپذیر است، گفت: متأسفانه عدم اطلاع‌رسانی پیامدهای جبران‌ناپذیری را به‌دنبال خواهد داشت و در عین حال می‌تواند منجر به کاهش مطالبه‌گری از سوی مردم شود.

وی با تأکید بر اینکه درواقع انسان در بهره‌برداری از خاک ممکن است نادانسته روندی را پیش ببرد که اثرات سوء پایداری را برای سلامت خاک به‌دنبال داشته باشد، ابراز کرد: این در حالی است که خاک به‌عنوان یک نهاده در مقیاس عمر انسان یک نهاده تجدید‌ناپذیر به‌حساب می‌آید.

این دانش‌آموخته دکتری مهندسی خاک افزود: این در حالی است که طبق تخمین‌هایی که زده شده حدود 99.7 درصد از غذای مورد نیاز بشر به منبع خاک و تنها کمتر از 3.5 درصد به اقیانوس‌ها و دریاها وابسته است؛ بنابراین حراست از این بخش کلیدی محیط زیست، بسیار اهمیت دارد.

پرویزی با اشاره به اینکه خاک یک عنصر زنده است، اذعان کرد: اگر بخواهیم یک آمار رسمی ارائه دهیم باید بگویم حدود 30 درصد از کل تنوع زیستی موجود در کره زمین در بخش خشکی در داخل همین چند سانتی‌متر خاکی است که مورد بهره‌برداری انسان قرار گرفته و بر روی آن زندگی کرده و حیات ما و دیگر موجودات زنده به آن وابسته است.

وی با تأکید بر اینکه این تنوع زیستی خاک گرچه نفوذپذیری داشته و می‌تواند خود را با شرایط تطبیق دهد اما بسیار شکننده است، اذعان کرد: بر این اساس اگر سموم و کودهای شیمیایی در بلندمدت و به شکل مطالعه‌نشده و غیراصولی مورد استفاده قرار گیرند می‌توانند پایداری و ثبات در اکوسیستم و زیست‌بوم خاک که حامل جانداران ریز و درشت (فون و فلور و میکروارگانیسم‌های خاک) است را برهم بزنند.

دانشیار، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با بیان اینکه بیشتر کودهای مورد استفاده در مزارع کشاورزی اغلب کودهای صنعتی هستند که بخشی از آن از مواد معدنی و زیرزمینی همچون فسفر تولید شده و بخشی نیز سنتزی است که در صنایع پتروشیمی تولید می‌شوند، تشریح کرد: این کودها عناصری را به همراه خود دارند که حتی بهره‌بردار علاقه‌مند نیست که به خاک بیفزاید اما لاجرم این عناصر همراه با کود به خاک اضافه می‌شود.

پرویزی با بیان اینکه این عناصر در استفاده از سموم نیز به خاک افزوده می‌شود، تشریح کرد: آنچه در این بین حائز اهمیت است اینکه موجوداتی که در خاک زیست می‌کنند بسیار حساس و شکننده بوده و با مصرف سموم فوراً تحت تأثیر قرار گرفته و آن تعادلی که در خاک وجود دارد شکسته می‌شود؛ درواقع زیست‌بوم خاک برای رسیدن دوباره به تعادل می‌بایست یک مسیر جدید را طی کند.

وی ادامه داد: حال آنکه در مسیر شکسته شدن تعادل و تغییر در نرخ جمعیت خاک، تلفات، خسارات، برهم‌ریختگی و ناپایداری را شاهد خواهیم بود و به‌تبع این ناپایداری‌ها نه‌تنها کمیت بلکه کیفیت محصولات کشاورزی و متعاقب آن زندگی ما و دیگر جانداران به‌عنوان بهره‌برداران از سطح و خاک نیز آسیب خواهد دید.

این دانش‌آموخته دکترای مهندسی خاک با تأکید بر اینکه متأسفانه برای بروز این اتفاق مثال‌های بیشماری در کشور وجود دارد که یکی از آشکارترین آن‌ها اتفاقی است که بر سر زیست‌بوم تالاب انزلی آمد و آن را به طور کلی دگرگون کرد‌، گفت: این اتفاق نامبارک در پی ورود نوعی از اصلاحگرها به‌عنوان کود شیمیایی به شالیزارهای شمال کشور رقم خورد به طوری که این کود شیمیایی کم‌کم به پایاب مزارع رسید و از طریق زهکش‌ها به سمت تالاب رفته و کل ساختار اکوسیستم آن را منقلب کرد، با این کار این تالاب روند زیست جدیدی را آغاز کرد و دیگر به شرایط قبل بازنگشت.

پرویزی، افزود: علاوه بر این سموم و کودها، ترکیب آنیونی و کاتیونی خاک را نیز برهم می‌زنند.

وی با بیان اینکه هدف ما از این گفتار این نیست که از سموم به طور مطلق استفاده نشود بلکه مهم استفاده اصولی و با دید باز است تا بدانیم چه نهاده به‌عنوان کود و سم در مزارع با چه حجمی می‌بایست استفاده کرد، افزود: درواقع از این راه می‌خواهیم دست‌اندازی زیست‌بوم خاک که چرخه که حیات از آن نشأت می‌گیرد را کنترل کنیم.

این مهندس خاک با تأکید بر اینکه سلامت خاک یک فرایند و چرخه است که در پی آسیب دیدن یک بخش سایر بخش‌ها و کارکردهای آن نیز دچار آسیب می‌شود اذعان کرد: مسلماً وقتی ترکیب یونی خاک دچار تحول شود ساختمان دچار تغییر شده و این تغییر فرسایش‌پذیری خاک را به مخاطرات طبیعی همچون باد و آب افزایش خواهد داد.

پرویزی با بیان اینکه در این فرایند یعنی استفاده از سم و کود به‌صورت مدیریت‌نشده کیفیت فیزیکی و شیمیایی خاک دچار آسیب خواهد شد ابراز کرد: این امر بسته به تکرار و بهره‌برداری متمرکز از مزارع روند افزایش را تجربه می‌کند.

وی ادامه داد: در پی این اتفاق در انتهای چرخه زیستی و تغییر فیزیکی و شیمیایی، خاک مستعد تلف شدن خواهد بود و به تعبیری قابل تأمل، خاک دچار فروچاهی می‌شود یعنی به لحاظ تاب‌آوری منهدم خواهد شد اما مسئله این است که این فروپاشی در آزمایشگاه قابل تشخیص نیست و نمی‌توان آن را به چشم دید.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به گفته کارشناسان خاک بیش از 25 درصد کل تنوع زیستی زمین را در خود جای داده و از زندگی در کل زمین پشتیبانی می‌کند، بیش از 90 درصد موجودات زنده در خاک زندگی کرده و یا بخشی از زندگی خود را در خاک سپری می‌کنند و حدود 97 درصد از غذای مصرفی ما به طور مستقیم یا غیرمستقیم از خاک به‌دست می‌آید.

بنابراین حراست از این زیست‌بوم امری است غیر قابل انکار اما هزینه رفع آلودگی هر مترمکعب خاک به روش‌های مختلف، بسیار بالا است؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد اصلی‌ترین راهکار پیشگیری است زیرا مطابق قانون حفاظت از خاک، آلوده‌کننده مکلف به حذف و رفع منشأ آلودگی، بازسازی و جبران خسارت می‌باشد که هدف از بازسازی خاک، اعاده به وضعیت سابق بوده که برای کاربری کشاورزی خاک و تولید مواد غذایی سالم ضروری است.

از سوی دیگر، رفع آلودگی خاک فرآیندی بسیار درازمدت است که این زمان از دست رفته و فواید اقتصادی خاک در این دوره هم می‌تواند به‌عنوان هزینه‌های مربوطه در نظر گرفته و به آن اضافه شود، این شرایط لزوم حفاظت از خاک را از افراد دوچندان می‌کند و بیانگر این است که تمام افراد جامعه مکلف به رعایت نکات لازم برای حفاظت خاک سالم هستند.