بهبود نسبی «دریاچه ارومیه» تا چه زمانی دوام می‌آورد؟

روز گذشته شاهد رهاسازی آب از سد مهاباد به دریاچه ارومیه بودیم که همزمانی این اتفاق با بارش‌های زمستانه که وضعیت دریاچه ارومیه را تاحدودی بهبود بخشیده بود، باعث شد تا شرایط خوبی برای دریاچه ارومیه در روزهای پایانی سال رقم بخورد و حتی مردم بتوانند در ایام عید نوروز، از موهبت وجود دریاچه استفاده کنند.

  تصاویر لحظه رهاسازی آب از سد مهاباد به سمت دریاچه ارومیه

با رهاسازی آب به سمت دریاچه تراز اکولوژیک دریاچه ارومیه 1274.1 متر رسیده است و تالاب‌های اقماری دریاچه در شرایط خوبی هستند اما سؤالی که برای بسیاری از مردم پیش آمده این است که این شرایط تا چه زمانی دوام دارد و آیا قرار است با فرا رسیدن تابستان بسیار سختی که در انتظار کشور است، شرایط مطلوب دریاچه ارومیه پایدار خواهد بود یا خیر؟

سال‌های پیش نیز شاهد بهبود نسبی دریاچه ارومیه در فصل زمستان به دنبال بارش‌ها بودیم اما دیدم که در تابستان بازهم دریاچه ارومیه تا 95 درصد مساحت خود خشک شده و عناوینی ازجمله «خشکی 100 درصدی» یا «مرگ دریاچه ارومیه» در رسانه‌ها مطرح شده است.

امسال نیز اگرچه اقدامات خوبی درخصوص پیش‌بینی رهاسازی آب از سدهای مهاباد و سیلوه، انتقال آب از سد کانی سیب، پلمب تعدادی چاه‌های غیرمجاز آب و... انجام شده است اما با توجه به اینکه افزایش 120 درصدی کشاورزی در حوضه آبریز ارومیه، حفر حدود 90 هزار حلقه چاه غیرمجاز و ساخت یکصد سد برای تأمین آب این اراضی کشاورزی، متهم ردیف اول رقم خوردن شرایط دریاچه ارومیه هستند، مسلماً تا زمانی که برای این درد چاره‌ای نشود، شرایط آرمانی دریاچه ارومیه دور از دسترس بوده و بهبود مقطعی شرایط دریاچه ارومیه نیز به هیچ وجه پایدار نخواهد بود.

آمارها نشان می‌دهد که سطح زیرکشت حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سال‌های اخیر افزایش 270 هزار هکتاری را به خود دیده و برای تأمین آب مورد نیاز کشاورزی، طی دو دهه گذشته بیش از یکصد سد و سازه کنترلی روی رودخانه‌های تنظیمی که به دریاچه ارومیه ختم می‌شدند، احداث شده و همزمان 90 هزار حلقه چاه غیرمجاز نیز حفر شده که همه این‌ها حقابه دریاچه را بلعیدند و باعث شدند به این بحران فعلی و خشکی شدید دریاچه ارومیه برسیم.

نکته حائز اهمیت این است که هیچ‌یک از محصولاتی که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه کشت می‌شوند را نمی‌توان جزو محصولات کشاورزی استراتژیک دانست و سیب، چغندر، یونجه و محصولات هسته‌داری مانند گیلاس و آلبالو هستند و مشخص نیست که چرا طی 40 سال اخیر محصولاتی که کاشت آنها ضرورتی ندارد در یک نقطه بحرانی مانند دریاچه ارومیه کشت شده‌اند! و از آن بدتر اینکه چرا برای کاشت این محصولات آب‌بر بیش از یکصد سد در این حوضه آبریز ساخته شده است!

شرایط زمانی ناگوارتر می‌شود که بدانیم طی این سال‌ها بخش بسیار زیادی از محصولات کشاورزی و باغی که در حوضه آبریز دریاچه ارومیه تولید شده، به دلایل مختلف از جمله سوء‌مدیریت مسؤلان مربوطه، تبدیل به ضایعات قطعی باغی و کشاورزی شده و حتی در حد مصرف دام و طیور هم مورد استفاده قرار نگرفته است! به عنوان مثال چندی پیش سید سلمان ذاکر؛ نماینده مردم ارومیه طی روزهای اخیر در مجلس شورای اسلامی اعلام کرد: امسال یک میلیون تُن سیب ممتاز حوضه آبریز ارومیه در سردخانه‌ها مانده و در حال فاسد شدن است!

در حوزه آبریز دریاچه ارومیه، 7 میلیارد مترمکعب آب قابل استحصال داریم که حدوداً بین 80 تا 90 درصد یعنی حدود 6 میلیارد مترمکعب از این آب را «بخش کشاورزی» می‌بلعد! این درحالی است که اگر فقط 40 درصد کاهش مصارف آب بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه را محقق کنیم یعنی عددی حدود 2.4 میلیارد مترمکعب از این 6 میلیارد مترمکعبی که الان بخش کشاورزی می‌بلعد برای دریاچه ارومیه ذخیره می‌شود. حال اگر کنار این منبع آب بتوانیم سیلاب‌های فصلی را به دریاچه ارومیه منتقل کنیم و بازچرخانی آب را هم داشته باشیم می‌توانیم به تأمین حقابه و حداقل نیاز آبی دریاچه ارومیه که سالانه 3.4 میلیارد مترمکعب است، نزدیک شویم که این عدد به اندازه حقابه سالانه دریاچه و احیای آن است.

همه این شرایط نشان می‌دهد که احیای دریاچه ارومیه و بازگشت شرایط آرمانی آن اگرچه تاحدود زیادی می‌تواند وابسته به بارش‌ها بوده و راهکارهای مُسکنی ازجمله رهاسازی آب از سدها در برخی مقاطع نیز به بهبود شرایط آن کمک کند اما ضروری‌ترین اقدام اصلاح اگوی کشت در این حوضه آبریز، حذف محصولات آب‌بر و پلمب کردن چاه‌های غیرمجاز است. لذا تا زمانی که این مهم انجام نشود، هر اقدامی برای احیای دریاچه ارومیه موقتی بوده و دریاچه ارومیه احیا نخواهد شد!