ارائه الگوی کشت و اصلاح بذر؛ اهرم‌های مدیریت آب در حوزه کشاورزی

باید بپذیریم که خشک‌سالی در حال تبدیل شدن به یکی از ابربحران‌ها در کشور ما است و نمی‌توان چشم خود را بر روی هدررفت گسترده آب در حوزه کشاورزی ببندیم زیرا با ادامه روند موجود، در زمان بسیار کوتاه، بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی و حاصلخیز خود را از دست خواهیم داد.

باید یک فرهنگ عمومی بر فضای کشاورزی حاکم شود که ارزش آب مصرفی، بسیار بالاتر از محصولات کشاورزی است و اگر ذخیره آب، به‌ویژه در صنعت کشاورزی کاهش یابد، طبیعتاً مجال و بستری برای کشاورزی باقی نخواهد ماند.

حال آنکه مدیریت منابع آب فرایندی است که فراهم‌کننده نهاده حیاتی برای تولید و درآمد کشاورزان به‌حساب می‌آید، بنابراین با توجه به محدودیت منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی و حساسیت ویژه در تأمین آب شرب، صنعت و کشاورزی به‌واسطه افزایش جمعیت و لزوم برداشت آب بیشتر در سال‌های آینده، تصمیم‌گیری برای مدیریت مصرف بهینه از منابع آب الزامی است.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با پژوهشگر حوزه امنیت غذایی و کشاورزی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

پدرام جدی با بیان اینکه تقریباً در همه اقلیم‌ها و سطوح کشور کشاورزی را داریم و گستره بزرگی را دربرمی‌گیرد و تنوع محصولی زیادی را نیز شامل می‌شود، اعم از محصولات زراعی، باغی و دام گفت: دلیل این مسئله نیز به این موضوع بازمی‌گردد که ما در کشوری قرار داریم که بارش حداقلی داشته و با محدودیت منابع آب شیرین مواجه است، بنابراین طبیعی است که این محدودیت‌ها در حوزه کشاورزی تأثیرگذار خواهد بود.

وی در پاسخ به این سؤال که آیا برای مواجهه با این معضل راه حلی وجود دارد؟ می‌توان کاری کرد که این محدودیت‌ها مدیریت شوند تا آسیب کمتری به کشاورزی ما وارد شود؟ گفت: بله، زیرا در وهله نخست مسئله این است که مشخص نیست در سیاستگذاری کلان کشور چه محصولاتی در حوزه کشاورزی اولویت داشته و تولیدشان برای ما مهم است، در حالی که ما با انواعی از محصولات مواجهیم که تولید آن‌ها برای ما موضوعیت ندارد به گونه‌ای که گرچه قرار گرفتن آن‌ها در سبد محصولات کشاورزی مهم است اما به‌دلیل راهبردی نبودشان، خللی بر زندگی روزمره مردم ایجاد نمی‌کند، در این بین می‌توان به بسیاری از میوه‌ها و برخی از حبوبات اشاره کرد.

این پژوهشگر حوزه کشاورزی با تأکید بر اینکه رسته دیگری از محصولات و فرآورده‌های کشاورزی همچون گندم، روغن، برنج و گوشت، راهبردی بوده و برای زندگی روزمره مردم حیاتی است تشریح کرد: یکسری دیگر گرچه اساسی نیستند اما به لحاظ تولید و مورد نیاز بودن برای ما اهمیت بسیاری دارند مثل سیب‌زمینی و پیاز که در حالت عادی نیاز روزمره خانوار به‌حساب می‌آیند.

جدی ادامه داد: البته طی سال‌های اخیر بحث‌ها و تلاش‌ها در سطح کلان کشوری در حوزه ارائه الگوی کشت انجام شده یعنی این اعتقاد وجود دارد که آن‌ها به کشاورز بگویند متناسب با اقلیم، دانش سنتی و امکاناتی که در اختیار دارند چه محصولی را در چه زمانی و در چه سطحی بکارند اما این حرف هیچ‌وقت عملیاتی و پیاده نشده است.

وی در پاسخ به چرایی اهمیت اجرایی شدن این امر گفت: ما در نبود الگوی کشت که در آن حتی میزان نیاز کشور و هر شهر مشخص می‌شود، بعضاً در مزارع محصولاتی را کشت می‌کنیم که در یک سال با کمبود و در سال بعد با مازاد بازار مواجه است حال آنکه برای تولید این محصولات سالانه حجم زیادی آب مصرف می‌شود.

این کارشناس حوزه کشاورزی با تأکید بر اینکه در نبود الگوی کشت در مصرف آب دچار اسراف و هدررفت منابع آبی می‌شویم، تصریح کرد: پس در سطح کلان حکمرانی لازم است شرایط لازم برای ارائه الگو کشت فراهم شود.

جدی با ابراز اینکه این الگوی کشت با دستور و بخشنامه عملیاتی نخواهد شد، تشریح کرد: در این بین حتماً باید نظام تشویق و تنبیه به‌صورت واقعی و عملی در دستور کار قرار گیرد تا در پی آن کشاورزان به پیروی از الگوی کشت تعریف‌شده ترغیب شوند.

وی با بیان اینکه در پی اجرای الگوی کشت غذای مورد نیاز کشور به‌صورت کافی تولید می‌شود و در بهره‌برداری از منابع آبی نیز موفق‌تر عمل خواهیم کرد، افزود: نکته بعدی اینکه آب در کشور ما ارزان است؛ یعنی عمدتاً کشاورزان بابت آب هزینه‌ای پرداخت نمی‌کنند؛ بنابراین وقتی آب ارزان است یعنی اینکه آن تعلق ویژه نسبت به ارزشمندی آب در بین کشاورزان وجود ندارد.

این کارشناس امنیت غذایی با تأکید بر اینکه کشاورزان هیچگاه آنقدر که برای ماشین‌آلات کشاورزی ارزش قائل می‌شوند برای آب جایگاه و ارزشی درنظر نمی‌گیرند، اظهار کرد: بنا به شرایط اقتصادی حاکم بر جامعه در حال حاضر برای مصرف آب نمی‌توان قیمت‌گذاری کرد زیرا به‌تبع آن قیمت محصولات کشاورزی گران شده و تبعات اجتماعی به بار خواهد آورد اما می‌توان سیستم و نظامی را وضع کرد و به کشاورز گفت مثلاً اگر مساحت زمین شما فلان هکتار است، میزان میانگین برداشت شما نیز باید عدد فلان باشد بنابراین اگر این امر محقق نشد چون آب مصرفی هدر رفته پس به همان میزان از یارانه‌هایی که قرار است در بخش‌های مختلف نهاده‌ها به شما پرداخت شود محروم خواهید بود.

جدی با بیان اینکه نظام تشویق و تنبیه می‌تواند تا حدودی کشاورزان را از بی‌تفاوتی به ارزشمند بودن آب دور کند، تصریح کرد: البته طی سال‌های اخیر در حوزه به‌روز کردن و استفاده از فناوری‌های نوین آبیاری (بارانی، قطره‌ای، مه‌پاش) در مزارع کارهای بسیاری انجام شده اما مسئله؛ متداول بودن، در دسترس بودن و داشتن دانش استفاده از این روش‌ها در جامعه کشاورزی است که متأسفانه در این بخش با مشکل مواجهیم.

وی با تأکید بر اینکه خرد بودن اراضی یکی از موانع پیش روی بهره‌مندی از روش‌های نوین آبیاری است تشریح کرد: درواقع نداشتن صرفه اقتصادی برای تولیدکنندگان خرد در حوزه تجهیز مزارع، مسئله‌ای است که باید مورد توجه قرار گیرد.

این کارشناس کشاورزی افزود: در این بین مهم‌تر از همه موارد عنوان‌شده باید به این نکته توجه کرد که زیربنای تولید در حوزه کشاورزی و باغبانی، بذر و نهال است حال آنکه در سطح بین‌الملل در پی آن هستند که با اصلاح ژنتیکی (البته نه تراریخته) بذرها، مؤلفه‌های مضر آن‌ها را حذف کنند که یکی از این مؤلفه‌ها، میزان مصرف آب است.

جدی با بیان اینکه در این فرایند میزان بهره‌وری را در محصول به گونه‌ای بالا می‌برند که در آن مصرف آب نیز کاهشی است گفت: در عین حال مقاومت آن نسبت به شرایط محیطی بیشتر می‌شود و یا اینکه مقاومت بذر در برابر شوری آب کمتر شده تا بتوان علیرغم شوری آب نسبت به تولید دست زد.

وی افزود: برای مثال محصولاتی همچون گندم باید با آب شیرین تولید شود اما در کشور تحقیقاتی انجام شده که بتوان با آب لب‌شور (آبی که از آب شیرین نمک بیشتری و همچنین از آب شور نمک کمتری داشته باشد) نیز بتوانیم این محصول را تولید کنیم.

این پژوهشگر امنیت غذایی با اشاره به اینکه استفاده از فناوری در اصلاح بذر و نهال‌ها می‌تواند به ما در استفاده بهینه از منابع آبی کمک کند، تصریح کرد: در خصوص میزان مصرف آب در بخش کشاورزی کشور نیز باید بگویم وزارت نیرو بر مبنای آبی که از پشت سدها رها کرده و یا توسط لوله انتقال داده میزان مصرف آب را در حوزه کشاورزی مشخص می‌کند حال آنکه مبنای محاسبه باید میزان آبی باشد که کشاورز سر زمین و مزرعه تحویل می‌گیرد.

جدی با بیان اینکه یقیناً در انتقال آب ما شاهد تبخیر و برداشت توسط بخش‌های دیگر نیز هستیم، اذعان کرد: با این وجود اگر حتی برای کشاورزی نه عدد 92 درصدی بلکه عدد 70 درصدی را درنظر بگیریم بازهم این سهم قابل توجه بوده و نیازمند مدیریت است.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد کمبود آب در ایران یکی از عوامل محدودکننده اصلی توسعه فعالیت‌های کشاورزی در دهه‌های آینده به‌شمار می‌رود. متأسفانه در کشور ما هنوز استفاده مطلوب از آب به شکل یک فرهنگ جایگاه خاص خود را پیدا نکرده، به همین جهت دستیابی به تعادل نسبی در زمینه عرضه و مصرف آب یک اصل اساسی و ضروری است که جز با ایجاد یک نظام جامع مدیریت آب میسر نمی‌شود.

مجموعه اقداماتی که تاکنون در کشور در ارتباط با تأمین آب کشاورزی انجام شده، عمدتاً در زمینه مدیریت تولید و عرضه آب بوده و کمتر توجهی به مدیریت مصرف شده است. به همین دلیل تجدیدنظر در الگوی مصرف و صرفه‌جویی آب خصوصاً در بخش کشاورزی و افزایش بهره‌وری و راندمان تولید کلیه بخش‌های تولید و مصرف‌کننده آب از اهمیت و اولویت بالایی برخوردار است.