در تعریف جامعی از شهر می‌توان اینگونه بیان کرد که شهر بستر تجلی فرهنگ و تمدن اجتماعات، تجسم کالبدی بنیان‌های زندگی اجتماعی، اقتصادی، مذهبی، سیاسی و زیستگاهی سازمان‌یافته است که عرصه فعالیت‌های انسانی را شکل می‌دهد. در این بین مهم‌ترین رکن هر شهر که عرصه شکل‌گیری فعالیت‌های انسانی است را می‌توان فضاهای شهری قلمداد کرد.

فضای شهری، فضای خالی میان ساختمان‌ها نیست بلکه مفهومی است که محیط فیزیکی، افراد، رویدادها، و همچنین روابط میان آن‌ها را دربرمی‌گیرد. به دیگر سخن فضای شهری در شکل‌گیری تصویر ذهنی و هویت‌بخشی به افراد و شهروندان یک شهر نقش وجایگاه ویژه‌ای دارد.

بر این اساس امروزه توجه به حضور مردم در فضای شهری نقش کلیدی در طراحی و برنامه‌ریزی شهرها ایفا می‌کند و کلید مهم دستیابی به شهرهای موفق، سرزنده، امن، پایدار و سلامت در توجه به نقش مردم و نیازهای آنان است. چنانچه در طراحی و برنامه‌ریزی شهری به جنبه انسانی توسعه، دستیابی به فضای با کیفیت محیطی بالا و در شأن مردم و ارتقای کیفیت در عرصه عمومی توجه شایانی می‌شود. بر اساس چنین تفکری است که فضاهای عمومی و توسعه فعالیت‌های اجتماعی در این عرصه‌ها مورد توجه است.

از همین رو عرصه‌ها و فضاهای جمعی مطلوب و هماهنگ با فرهنگ، ویژگی‌ها و نیازهای اجتماعی و مناسب با شرایط محیطی را می‌توان ارزشی انکارناپذیر در مطلوبیت فضای زندگی شهری امروز به‌شمار آورد؛ زیرا در نگاه امروز برنامه‌ریزان شهری، شهر خوب شهر تبادلات اجتماعی و فرهنگی است. شهر خوب، شهر سرزنده، متنوع و امن برای حرکت و تکاپو است. شهر خوب شهر قدم زدن و تأمل کردن است؛ بنابراین طی یک دهه اخیر در پی حاد شدن مشکلات شهری، همچون آلودگی‌های زیست‌محیطی، دشواری‌های آمد و شد، بحران مراکز تاریخی شهرها و افت کیفیت فضاهای شهری، مشکلات خرید و دسترسی به خدمات، افزایش فشارهای روانی و غیره نهضت گسترده‌ای علیه حرکت موتوری و کاهش تحرکات پیاده در شهرهای مختلف کشور به‌ویژه همدان پدیدار و سبب گسترش فضاهای پیاده شد که نمونه آن را در پیاده‌راه کردن خیابان‌ها‌های بوعلی، میدان امام خمینی (ره) و خیابان اکباتان مشاهده کردیم.

البته پیاده‌راه بوعلی علیرغم موفقیت در جلب شهروندان به پیاده‌روی همچنان در پیوست‌های اجتماعی و فرهنگی و مدیریت این گونه فضاهای شهری با مشکل مواجه است. هرچند شرایط در پیاه‌راه اکباتان بغرنج‌تر است به طوری که حتی در پیاده‌محور بودن نیز این محور موفق عمل نکرده و امروز سنگ‌فرش‌ها زیر چرخ ون‌ها و وانت‌بار قرار گرفته و معضلات اجتماعی همچون معتادان متجاهر، موادفروشان و انگشترفروش‌ها بر این به‌اصطلاح پیاده‌راه حکم فرماست.

اخیراً نیز خبرها حاکی از آن است که طبق طرح مصوب شورای عالی معماری و شهرسازی، پیاده‌راه‌سازی چهار خیابان دیگر نیز یکی پس از دیگری در دستور کار مدیریت شهری خواهد بود که یکی از آن‌ها خیابان باباطاهر است.

با توجه به اهمیت این موضوع برآن شدیم تا در این باره و الزاماتی که باید به لحاظ اجتماعی و فرهنگی مورد توجه قرار گیرد تا این پیاده‌راه نیز به سرانجام پیاده‌راه اکباتان دچار نشود، با اسدالله نقدی؛ استاد تمام جامعه‌شناسی شهری و توسعه دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:

1. پیاده‌راه‌سازی به لحاظ ساختار‌های اجتماعی و فرهنگی چه استانداردها و الزاماتی دارد تا کارکردهای واقعی اجرای پروژه‌های این‌چنینی منجر به بهبود زیست شهری شود؟

شهر مدرن نیز در تجربه کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته روزگاری گرفتار بی‌توجهی به متغیرهای فرهنگی، اجتماعی، انسانی در برنامه‌ریزی و طراحی شهری بوده و متفکران اجتماعی و شهری با نقد تجربه شهرسازی مدرنیستی که صرفاً به متغیرهای کالبدی و فیزیکی معطوف بود، زمینه عطف توجه و بازاندیشی در الگوهای شهرسازی در کشورهای صنعتی شدند. تلاش‌های جامعه‌شناسانی مانند خانم جیکوب و ویلیام وایت و بعدها شهرسازانی مانند یان گل در این زمینه تأثیر بسزایی داشت.

بنابراین نخست باید به این موضوع پرداخته شود که هدف از ساختن شهر، فضاهای شهری، معابر و ساختارهای شهری چیست؟ آیا صرفاً تسریع ترافیک و آماده شدن زیرساخت‌ها برای حمل و جابه‌جایی کالا است یا ارائه سلسله‌مراتبی از خدمات شهری؟ البته که همه این‌ها جزو کارکردهای شهر مدرن محسوب می‌شود.

با این تفاسیر اهمیت توجه به عنصر انسان‌گرایی در شهرسازی و لحاظ کردن متغیرها و مؤلفه‌های اجتماعی و فرهنگی به قدری است که این رویکرد یعنی پیاده‌مداری و توجه به رویکرد اجتماعی در شهرسازی خود جزو نحله‌های فکری در سیر اندیشه شهرسازی در جهان محسوب می‌شود.

2.چرا در همدان پروژه پیاده‌راه اکباتان موفق عمل نکرده است؟

واقعیت این است که بسیاری از شهروندان و حتی کارشناسان، خیابان بوعلی و اکباتان را که تبدیل به پیاده‌راه شدند با هم مقایسه می‌کنند اما نکته این است که باید به این مسئله توجه داشته باشیم که خیابان اکباتان قبل از تبدیل شدن به پیاده‌راه هم قابل قیاس با سرزندگی و تنوع فعالیت‌ها در خیابان بوعلی نبود؛ یعنی کم‌رونق بودن خیابان اکباتان پس از تبدیل به پیاده‌راه شدن، بخش عمده‌ای مربوط به نقش و کارکرد تاریخی این خیابان است که اصلاً قابل مقایسه با رونق و جنب و جوش خیابان بوعلی نبوده است.

قیمت املاک و مغازه‌ها در این خیابان پیش از پیاده‌راه‌سازی هم تفاوت چشمگیری داشت و این شاخص پس از اجرایی شدن این پروژه هم تا حدودی به چشم می‌خورد و شاید تصور نوعی عدم موفقیت از آن مصطفی شود در حالی که چنین نیست.

آنچه مسلم است اینکه برخی فضاهای شهری خوب کار می‌کنند. جاذب مردم، گردشگران و مسافران هستند و برخی دیگر کمتر. این چرایی اصلاً یکی از پرسش‌های بنیادین ویلیام وایت در مطالعه معروف او است که در کتاب زندگی اجتماعی در فضاهای کوچک شهری منعکس و منتشر شده است.

بنابراین این مقایسه کامل و دقیقی نیست البته یکی از اهداف پیاده‌راه‌سازی ارتقای سرزندگی و فعالیت‌ها و رونق اجتماعی و اقتصادی در این عرصه‌هاست. از این منظر می‌شود به موفقیت کمتر خیابان اکباتان پرداخت.

از این منظر نوع صنوف و مغازه‌هایی که در خیابان اکباتان به شکل تاریخی مستقر بودند و هنوز هم هستند و بیشتر مشتریان آن‌ها را روستاییان و اقشار خاص تشکیل می‌داد، در این وضعیت تأثیرگذار است.

البته اگر محورهای تاریخی که در گردشگری همدان مورد بحث بوده در طول چند سال گذشته اجرا و احیا شود (به‌ویژه هگمتانه) به سرزندگی بیشتر خیابان اکباتان کمک خواهد کرد.

نکته این است که حتی در خیابان اکباتان در مقایسه با بوعلی آمد و شد ماشین به طور کامل حذف نشده و ون‌های برخی از نواحی شهری هنوز به این خیابان تردد دارند.

3.به مؤلفه‌های مؤثر در بهبود تعاملات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مردم در پیاده‌راه‌ها اشاره بفرمایید؟

نشانه خوب کار کردن یک فضای شهری اعم از میدان، خیابان، پارک، پیاده‌راه، مرکز محله و بلوار؛ حضور و مشارکت مردم و استفاده آن‌ها با اهداف و کارکردهای مختلف برای سرگرمی، قرارگاه‌های رفتاری، قدم زدن و پرسه‌زنی و سایر اهداف است.

به خصوص هر فضای شهری که زنان در آن حضور داشته باشند بیشتر نشانه خوب کار کردن و خوب طراحی شدن آن فضاست زیرا نشان از امنیت و ملاحظات انسانی در آن فضا دارد.

ملاحظاتی مانند رعایت موازین فرهنگی، اجتماعی و انسانی و ملاحظات اقلیمی مانند باد و آفتاب و سایه، المان‌های شهری مناسب و به‌روز و نیز امکان عرضه و مصرف غذا به سرزندگی و حضور مردم افزایش تعاملات اجتماعی و ارتقای محیطی در این فضاهای شهری کمک می‌کند.

4.برای پیاده‌راه‌سازی خیابان باباطاهر کدام مؤلفه‌ها باید مورد تأکید قرار گیرد؟

اکنون مدیریت شهری همدان تجربه پیاده‌روسازی در خیابان‌های بوعلی و اکباتان را در خود دارد. تجربه خیابان بوعلی تجربه بسیار موفقی است و علیرغم نقد و انتقاداتی که به بخش‌های ترافیکی و معابر فرعی پیرامونی آن و یا برخی نقدها برای دسترسی شهروندان به مطب اطبا و یا حمل و جابجایی کالا وجود دارد؛ اما درمجموع از موفق‌ترین پروژه‌های پیاده‌راه‌سازی ایران محسوب می‌شود و حتی تجربه نشان داده نگرانی‌های قبل از اجرای آن در خصوص احتمال کاهش مشتری فروشگاه و برخی اصناف امروز با پیاده‌راه شدن این مسیر ایجاد نشد و اکنون بیشتر این نگرانی مرتفع شده است.

بنابراین چنانکه پپیشتر عنوان شد با چشم‌پوشی از برخی پیامدهای منفی که ناگزیر هر پروژه شهری است، بخش دستاوردهای مثبت، انسانی و اجتماعی پروژه پیاده‌روسازی بوعلی بسیار بیشتر و سنگین‌تر از آثار منفی آن است. این تجربه حالا پیش چشم کارشناسان و به‌عنوان یک تجربه گران‌سنگ باید مورد توجه قرار گیرد (در مقایسه با پروژه‌هایی مانند تربیت تبریز، 15 خرداد تهران یا خیام جنوبی ارومیه).

درخصوص مؤلفه‌های تأثیرگذار در بهبود زیست شهری خیابان باباطاهر پس از پیاده‌راه‌محور کردن نیز باید بگویم فضای عمومی شهری کاملاً انسانی و موفق را باید لحاظ کرد که در فصول و ساعات مختلف از شبانه‌روز مملو از شهروندان اعم از گردشگران، خریداران، پرسه‌زنان و استفاده‌کنندگان است.

آنچه مسلم است اینکه شهر و فضاهای شهری باید برای مردم و انسان ساخته ‌شود نه برای ماشین یا کسب درآمد؛ بنابراین انسان‌گرایی در شهرسازی یک دستاورد جهانی است.

حتی استفاده شبانه از این فضا برای دستفروشان سبب نزدیک شدن این بخش از شهر به شهر 24 ساعته و شب زنده‌دار شده که رونق اقتصادی، سرزندگی اجتماعی و حتی کمک‌کننده به کاهش آسیب‌های اجتماعی از طریق نظارت اجتماعی و فعالیت اصناف که نوعی «نورافکن اجتماعی» محسوب می‌شود را در پی داشته است.

بنابراین برای موفقیت این پروژه در خیابان باباطاهر یا خیابان‌های احتمالی بعدی، بایستی ارزیابی اجتماعی پیش، حین و پس از اجرا توسط کارشناسان خبره و بومی صورت بگیرد. با مشارکت واقعی و نه دستوری اصناف و مغازه‌داران مستقر و حتی مجموعه‌های مرتبط و ذینفع دیگری مانند تاکسیرانی و سایر تشکل‌ها و اصناف مرتبط، اجرای اصولی‌تر بدون مقاومت بازدارنده ذی‌نفعان داشته باشند. «درگیر کردن مردم» و معتمدان و نمایندگان اصناف از ابتدا تا انتهای این طرح یکی از ارکان اجرای به‌موقع سهل و پایدار پروژه خواهد بود.

با توجه به اینکه پیاده‌راه‌سازی در طرح‌های بالادستی شهر یعنی طرح جامع و تفصیلی دیده شده اجرای معقول و اصولی آن برای همدان به‌عنوان پایتخت تاریخ و تمدن و توسعه گردشگری این شهر کمک خواهد کرد.

حذف ماشین از میدان امام سبب شده که این میدان در حال حاضر به یکی از جاذبه‌های گردشگری بالفعل همدان تبدیل شود. پیشتر نیز این بنا و این معبر شهری به خاطر معماری خاص و منحصر به ‌فردی که دارد جزو جاذبه‌های همدان محسوب می‌شد اما تبدیل آن به مسیر پیاده‌راه امکان حضور مردم و گردشگران، درنگ، توقف و استفاده و لذت بردن از این فضای شهری بسیار بیشتر از قبل فراهم شده است.

بنابراین پیاده‌راه‌سازی اصولی به ماهیت همدان به‌عنوان یک شهر و قطب گردشگری مرتبط است و به ایفای چنین نقش ملی و حتی بین‌المللی کمک می‌کند.

ضمن اینکه تجربه جهانی شهرها به‌ویژه در بافت مرکزی و تاریخی که در بیشتر شهرهای تاریخی جهان، ماشین و تردد از این عرصه‌ها حذف شده یا حداکثر به شکل کندرو است، مطالعات جهانی در خصوص کارآمدی و موفقیت پروژه‌های پیاده‌روسازی نشان می‌دهد که بایستی به‌عنوان جزئی از برنامه جامع چندگانه سیاست شهری با مواردی همچون دسترسی و پیوند با وسایل نقلیه و حمل مسافر و بار، مدیریت پارکینگ‌های عمومی، زیرساخت جایگزین یا مکمل مانند ماشین برقی، دوچرخه و غیره تأمین فضای سبز متناسب با محیط تکمیل شود.

در یک پژوهش در اروپا و آمریکا در رابطه با عوامل موفقیت پیاده‌راه‌ها محققی به نام کای‌بتس عناصر اصلی یک پیاده‌راه موفق را در چهار مقوله کاربری، دسترسی، طراحی و راحتی و مهم‌ترین موارد مکمل را داشتن مغازه‌ها، رستوران‌ها و جذابیت‌های متنوعی (اختلاط کاربری‌ها) که کاربران را به داخل این فضا‌ها بکشاند، دانسته است.

«اعتبار اجتماعی فضا» و اشتهار اجتماعی فضاهای شهری هم به‌عنوان یک سرمایه نمادین در موفقیت این پروژه‌ها بسیار مؤثر است.

البته شرایط اقتصادی و وضعیت اصناف و مغازه‌داران و فروشگاه‌های مستقر در این خیابان‌ها باید دیده شود و الزامات دیگر نظیر پارکینگ برای دسترسی مردم، مغازه‌داران و گردشگران و همینطور حفظ هویت و بافت تاریخی ضروری است که باید به شکل یک مجموعه چندمنظوره و چند ضلعی برای موفقیت پایدار پروژه پیاده‌راه‌سازی خیابان باباطاهر لحاظ شود.

کوتاه بودن نسبی این معبر و نوع کاربری‌ها در جداره خیابان باباطاهر یعنی لوازم الکتریکی و نیز دیگر فضاهای پاساژی و کوچه‌های قدیمی و مملو از فعالیت‌های تجاری و اقتصادی و در عین حال ختم شدن آن به یکی از مراکز مذهبی مهم شهر همدان یعنی امامزاده عبدالله (ع) در مقایسه با اکباتان یا حتی بوعلی، شریعتی، شهدا و تختی یکی از محرک‌های احتمالی است که زمینه موفقیت را در صورت اجرای درست و مشارکتی پروژه فراهم می‌کند.

موفقیت پیاده‌راه‌سازی باباطاهر منوط به مشارکت واقعی نه دستوری مردم