نقش زیارت در رشد اخلاقی انسان‌ها

گاهی شاید لازم باشد به بعضی از چیزها کمی عمیق تر فکر کنیم و با نگاه عالمانه‌تری به آن‌ها بنگریم؛ خیلی از ما در طول دوره عمر خود به زیارت رفته و می‌رویم و عشق و علاقه به اهل بیت(علیهم السلام) ما را به آن حریم‌های ملک پاسبان می‌کشد ولی شاید کمتر کسی باشد که به آثار این زیارت‌ها در روح و روان و رشد اخلاقی خود فکر کند، در حالی که اگر خوب نگاه کنیم آن‌هایی که با این وادی مأنوس هستند در مسیر تعالی به گونه ای دیگر درخشیده‌اند. 

معنای زیارت

وقتی به معنای لغوی زیارت در زبان عربی توجه می‌شود آن را به معنای «أتاه بقصد الالتقاء به؛[1] آمدن با هدف دیدار و رسیدن به شخص» گرفته اند و مراد از آن ایجاد یک نوع انس و نزدیکی به شخصی است که او را زیارت می کنیم. از معنای لغوی آن که بگذریم معنای اصطلاحی نیز برای آن به کار برده شده است. سید مهدی طباطبایی در مقاله ای با عنوان «معنای زیارت» بعد از ارائه معنای لغوی آن به «میل کردن» معنای اصطلاحی آن را این‌گونه تشریح می کند: «زیارت در اصطلاح دینی نیز به همین معنا آمده که انسان زائر به طرف مزور، تمایل پیدا می کند؛ اما تمایلی که با انس روحی و تعظیم و تکریم قلبی همراه خواهد بود.» 

زیارت و نیاز انسان

با این معنای لغوی و اصطلاحی که برای زیارت بیان شد زیارت معصومین (علیهم ‌السلام) به هر نوعی که باشد در یک نگاه کلی حرکت کردن به سوی آن ها و تمایل پیدا کردن به آن ها باید معنا شود؛ وقتی ما به زیارت یکی از معصومین (علیهم السلام) می ‌رویم یعنی به آن ها تمایل پیدا کرده ایم و هر میلی نشان دهنده یک نیاز است بنابراین اگر در دین اسلام تأکیدی بر زیارت امامان معصوم و پیامبران الهی (علیهم السلام) شده است حتما به این جهت بوده که ما به این زیارت نیاز داشته ایم. برای توجیه این نکته که اینگونه زیارات برطرف کننده نیازهای ماست با در نظر گرفتن دو آیه شریفه می‌ توان به پاسخی روشن در این باره رسید. خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم هدف خلقت انسان را عبودیت، بندگی و رسیدن به خدا معرفی می نماید آنجا که می فرماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ؛[2] و جن و انس را نیافریدم مگر براى آن که مرا عبادت کنند.» انسان برای رسیدن به خدا باید حرکت کند و او به عبادت خدا محتاج است، چرا که هدف خلقت او در عبادت خدا و رسیدن به اوست حال این آیه را بگذاریم در کنار این مطلب که خدا برای این رسیدن به خودش وسیله‌هایی را قرار داده است که انسان باید از آن ها بهره بگیرد تا مسیر را گم نکند و به سلامت طی طریق نماید. 

 نقش زیارت در رشد اخلاقی انسان‌ها 

در آیه دیگری از قرآن به این مهم اشاره شده است آنجا که خداوند رحمان اهل ایمان را خطاب قرار می‌دهد و می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛[3] ای کسانی که ایمان آورده اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید! و وسیله ای برای تقرب به او بجوئید! و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگار شوید!.» در تفاسیر ذیل همین آیه شریفه روایات فراوانی ذکر شده است که پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) وسیله تقرب به خدا شمرده شده اند. حال پاسخ به این سوال مشخص می شود که حقیقت زیارت چیست؟ وقتی وسیله های خدا برای رسیدن به او، پیامبر و اهل بیت اطهر او (علیهم السلام) باشند شکی نیست که درِ این خانه را نباید رها کرد و زیارت یکی از مراتب مهم توجه، تمایل و اتصال به این وجودهای نورانی است که قرار است وسیله ما برای رسیدن به خداوند رحمان و رحیم باشند. 

زیارت و ایجاد سنخیت

به قول فلاسفه سنخیت دو شیء دلیل انضمام آن دو به یک دیگر است؛ یکی از نکاتی که در زیارت وجود دارد این است که انسان زائر در زیارت تلاش می کند تا بین خود و امام یا امامزاده مورد زیارت سنخیتی ایجاد کند و به نوعی رفتار و عمل خود را شبیه امام نماید؛ این مسئله در مراعات های مردم عادی در هنگام زیارت به وضوح قابل مشاهده است. بسیاری از انسان هایی که به زیارت می روند حتی اگر در حالت عادی به رذائل اخلاقی گرفتار باشند، اما در هنگام زیارت تلاش می کنند تا ازا ین زذائل دوری کنند حال ممکن است این حالت کوتاه باشد اما اگر زیارت به صورت مستمر تکرار شود همین آثار کوتاه باعث تغییر روش و منش افراد خواهد شد. 

آداب زیارت و تمرکز بر عبودیت

در این دنیایی که پر است از اسباب غفلت که تمرکز ما را برای باقی ماندن در مسیر سعادت کم می کند وجود زیارت های متعدد ائمه هدی (صلوات الله و سلامه علیهم) به شیوه های مختلف آن در موقعیت ها و زمان های مختلف می تواند تمرکز ما را برای درست زندگی کردن و و بهره برداری هر چه بهتر از زندگی سعادتمند  بیشتر کند و حال و هوای الهی را برای زندگی دنیایی ما پررنگ تر و ماندگارتر نماید. 

 نقش زیارت در رشد اخلاقی انسان‌ها

استقبال از دین اسلام در سال های اخیر به دلیل وجود همین پویایی های فروانی است که در آداب و مناسکش قرار گرفته است؛ وقتی انسانی که در خود فرو رفته و می بیند که زیر چرخ‌های بی رحمانه و بی عاطفه دنیای مدرن له شده است و احساس کند از خود اختیاری ندارد، در برابر این آداب و مناسک قرار می گیرد سر از پا نمی شناسد؛ گویی با برنامه ای کارآمد روبرو شده است که اسیر وارد آن می شود و آزاد و سبک بال از آن خارج می گردد و این دقیقا همان مقابله ای است که فرهنگ زیارت می تواند در مقابل دنیای مدرن داشته باشد و آن فرهنگ منحط را روز به روز ضعیف تر نماید. فرهنگ غربی رشد و نموش بر اساس غافل کردن انسان هاست و در این روزگار پایداریش را با جلوه های متعددی به دست می آورد که آن جلوه های هزار رنگ اجازه تمرکز و توجه را از انسان می گیرد؛ محصولات متنوع با تفاوت های جزئی آرامش را از انسان می گیرد و در اینجاست که یک جرعه زیارت این خواب آشفته را از سر می پراند و عقل اسیر شده را آزاد می کند.

به غیر از مفاهیم ارزنده ای که در زیارت وجود دارد همین مرحله به مرحله بودن زیارت قبور شریف ائمه اطهار (علیهم السلام) به انسان کمک می دهد که توجه و حضور قلب بیشتری پیدا کند و می تواند به همین جهت باشد که انسانی که به زیارت رفته است پس از زیارت احساس سبک بالی می کند چرا که در سیر مناسکی قرار گرفته است که پرده از غفلت ها و سردرگمی های او برداشته است. 

زیارت و انسان‌سازی

ما اگر بخواهیم از برکات ما وراءالطبیعه زیارت هم سخنی به میان نیاورده باشیم و مثلا به سراغ کرامات اهل بیت (صلوات الله علیهم) در زمان زیارت نرفته باشیم و به همین دستاوردهایی که در عقل بشری می گنجد بسنده کرده باشیم باز برای بیان مطالب ارزنده و انسان ساز حرف های زیادی برای گفتن داریم. محتوای زیارت مشاهده شریفه را که بررسی کنیم یک دوره کامل برنامه انسان سازی را به ما عرضه خواهد کرد که می توان در اینجا به مهم ترین این محورها به اختصار اشاره نمود: 

1 . توضیح و تبیین خصوصیات اخلاقی و رفتاری امامان معصوم (سلام الله علیهم) به عنوان بهترین الگو در داشتن صفات نیکو.

2 . توضیح و تبیین برخی از اتفاقات سخت و ناگوار، در زندگی آن ها که موجب می شود با تطبیق آن اتفاقات بر زندگی خود، برنامه ای کامل برای رویارویی با موقعیت های مختلف زندگی داشته باشیم.

3 . توضیح و تبیین نحوه ارتباط گیری با خدا و صحبت کردن با او. 

آن قدر زیارات می توانند سطح فکر ما را ارتقاء دهند و دل ما را صاف و زلال نمایند و اخلاق و رفتار ما را در سطحی غیر قابل تصور بالا ببرند که روزی را ما نداریم مگر اینکه در آن روز زیارت مخصوصی وارد شده باشد و ما به خواندن آن توصیه شده باشیم. آن سطح از زندگی را که زیارات به ما نشان می دهند را زیارت عاشورای امام حسین (علیه السلام) در یک فرازش برای ما بیان نموده است: «اللَّهُمَّ اجْعَلْ مَحْیَایَ مَحْیَا مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ مَمَاتِی مَمَاتَ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد؛ خدایا! حیات و مرگ مرا همچون حیات و مرگ محمّد و آل او قرار بده.»

 زیارت و ثبات قدم

این باور ماست که امام معصوم (علیه السلام) بعد از شهادتش نیز زنده و حاضر است و می تواند ناظر بر ما و تأثیر گذار در زندگیمان باشد. در بسیاری از زیارت های ائمه این گونه آمده است: «اشْهَدُ أَنَّکَ تَشْهَدُ مَقَامِی وَ تَسْمَعُ کَلَامِی وَ أَنَّکَ حَیٌّ عِنْدَ رَبِّکَ تُرْزَقُ؛[4] شهادت می دهم که، مرا می بینی و کلام مرا می شنوی و زنده ای و نزد پروردگارت روزی داده می شوی.»

ارتباط با فردی که حی است و می تواند به اذن الله در کار تو اثر بگذارد و به زندگی تو برکت دهد آنچنان در روح و روان انسان می تواند اثر گذار باشد و او را از حیث اخلاقی رشد دهد که در مواجهه با سختی ها خم به ابرو نیاورد. ثبات قدم در انس گرفتن با امام معصوم (علیه السلام) از طریق خواندن زیارات آن ها چه از راه دور و چه از نزدیک اگر به صورت مداوم باشد روح انسان را پرواز میدهد و اخلاق او را نیکو می‌ نماید و مسیر او را برای رسیدن به سعادت هم وار می سازد؛ بنابراین به همین دلیل است که تأکیدات فراوانی بر مداومت بر زیارات ائمه اطهار (علیهم السلام) شده است که بارزتر این نمونه آن را در زیارت عاشورای سید الشهداء (سلام الله علیه) مشاهده می نمایید. مرحوم شیخ رجبعلی خیاط که حالات معنوی او مشهور خاص و عام است، در توسل به اهل بیت (علیه السلام) به زیارت عاشورا تأکید فراوانی داشت و می فرمود: «در عالم معنا به من توصیه کرده اند که زیارت عاشورا بخوان». وی به دیگران نیز سفارش می کرد: «تا زنده اید زیارت عاشورا را از دست ندهید.»[5]

پی‌نوشت:

المنجد فی اللغه، لویس معلوف، ص310، انتشارات دارالعلم، قم، 1382.

آیه 56 سوره ذاریات.

آیه 35 سوره مائده.

مستدرک الوسائل، محدث نوری، ج 10، ص 345، مؤسسه آل البیت، قم، 1408 هـ ق.

حکایات بزرگان، سیدمحسن حسینی‌مرادآبادی، ص۳۲، انتشارات سبط النبی، 1386.