آنتروپوسن مفهومی برای دوران جدید زمین‌شناسی است که پس از هولوسن قرار خواهد گرفت و با تأثیر انسان بر محیط زیست، به‌ویژه بر اکوسیستم‌های زمینی، ترکیب جوی، ترکیب خاک و ساختار زمین‌شناختی سیاره مشخص می‌شود و به‌وضوح یکپارچگه نبودن انسان با محیط را بیان می‌کند. آنتروپوسن از ترکیب دو واژه یونانی «آنتروپو» به معنای انسان و «سن» به معنای جدید تشکیل می‌شود که در دهه 1980 ابداع شد و پس از آن در سال 2000 رایج شد.

آثار فعالیت‌های انسانی بر ساختار زمین

گرم شدن کره زمین و بحران آب‌وهوا در نتیجه افزایش انتشار دی‌اکسید کربن و سایر گازهای گلخانه‌ای در جو تنها دو مورد از جدیدترین نشانه‌های آنتروپوسن هستند، اما اولین آثار فعالیت عمده انسان روی زمین نیستند. طی پنج هزار سال گذشته، انتشار متان به دلیل کشت بی‌رویه برنج در چین افزایش یافته است، تغییرات سیستم میدانی وسیع مایا، تالاب پرندگان بهشت در آمریکای مرکزی، از بین رفتن تنوع زیستی، اسیدی‌شدن اقیانوس‌ها، تخریب زیستگاه‌ها، انقراض و استخراج گسترده منابع طبیعی و تغییر کاربری زمین به‌ویژه در 60 سال گذشته از آثار اولیه آنتروپوسن و تسلط انسان بر اکوسیستم و تغییر سیاره هستند.

این واقعیت که یک گونه از موجودات مسئول تغییر آب‌وهوا و شرایط زیست‌پذیری سیاره باشد چندان جالب نیست، خواه این گونه سیانوباکتری‌ها باشند که بیش از 2.8 میلیارد سال پیش، عامل اصلی وقوع رویداد بزرگ اکسیژنی روی کره زمین و تشکیل اتمسفر دارای اکسیژن کره زمین شدند، خواه انسان‌ها که امروزه میلیون‌ها برابر سریع‌تر از سیانوباکتری‌ها، دی‌اکسید کربن منتشر می‌کنند.

نشانه‌های آنتروپوسن

آنتروپوسن ارتباط نزدیکی با «مرزهای 9 گانه» سیاره‌ای ازجمله تغییرات اقلیمی، از دست دادن تنوع زیستی، تخریب اوزن، تغییر کاربری زمین، آلودگی‌های شیمیایی و نوظهور دارد. مرزهای سیاره‌ای بیان‌کننده محدودیت‌های حیاتی است که سیاره زمین می‌تواند درون آن مرزها فعالیت کند و با خروج از آنها با خطر مواجه می‌شود. تا کنون مرزها در سیستم‌های مختلف از جمله چرخه نیتروژن و از دست دادن تنوع زیستی درنوردیده شده است که با عنوان «ششمین انقراض دسته جمعی» شناخته می‌شود. بحران آب‌وهوایی مرز بعدی است که آنتروپوسن در حال عبور از آن است. کمیسیون بین‌المللی چینه‌شناسی، نهادی است که تصمیمات لازم را برای نام‌گذاری دوره جدید زمین‌شناسی می‌گیرد و هنوز این تصمیم را اتخاذ نکرده است اما دانشمندان در حال حاضر توافق دارند که فعالیت‌های انسانی علت اصلی گرمایش سریع جهانی است و کشاورزی، شهرنشینی، جنگل‌زدایی و آلودگی باعث تغییرات شدیدی در شرایط زمین و اکوسیستم شده است.

انقلاب صنعتی و آنتروپوسن

گروهی از دانشمندان معتقدند که آنتروپوسن با وقوع انقلاب صنعتی بریتانیا در قرن هجدهم، همزمان با ایجاد اقتصاد سوخت فسیلی آغاز شد. سوزاندن کربن در سوخت‌های فسیلی تولید در مقیاس بزرگ را امکان‌پذیر کرد و باعث رشد معادن و کارخانه‌ها شد و متعاقباً تقاضا برای زغال‌سنگ افزایش یافت که منجر به افزایش انتشار دی‌اکسید کربن به ضرر محیط زیست شد. استدلال گروه دیگر این است که آنتروپوسن خیلی زودتر شروع شده است، زمانی که انسان‌ها کشاورزی را آغاز کردند و گروهی نیز معتقدند که این دوره در سال 1950 آغاز شد، زمانی که سلاح‌های هسته‌ای عناصر رادیواکتیو را در سراسر جهان منتشر کردند و بقایای رادیواکتیو حاصل از بمب‌های هسته‌ای راه خود را به صخره‌ها، درختان و اتمسفر باز کردند. هرچند اجماع نظری در بین گروه‌های مختلف وجود ندارد اما توجه به این نکته ضروری است که بعضی کشورها، مناطق، جوامع و صنایع بیش از سایرین در ایجاد آلودگی‌های سیاره‌ای و تغییرات آب‌وهوایی نقش دارند. جوامع صنعتی و فراصنعتی نسبت به کشورهای درحال‌توسعه از منابع طبیعی بیشتری استفاده و گازهای گلخانه‌ای بیشتری تولید می‌کنند.

آلودگی پلاستیکی و آنتروپوسن

آلودگی پلاستیکی اکنون در تمام نقاط کره زمین نفوذ کرده است و می‌تواند عاملی کلیدی در اعلام آنتروپوسن باشد. زمین اکنون مملو از میلیون‌ها پلاستیکی است که سالانه تولید می‌شود و قابلیت تجزیه در طبیعت را ندارد و در نهایت خاک‌ها و بسترهای اقیانوسی را پر می‌کند. در حال حاضر شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد پلاستیک در حال رسوب روی فسیل‌ها است. مطالعه سال 2019 روی رسوبات سواحل کالیفرنیا نشان داد که رسوبات پلاستیکی از دهه 1940 در حال افزایش است.

آنتروپوسن و انقراض

همواره رویدادهای انقراض دسته‌جمعی در تاریخ زمین وجود داشته است که در آن بخش‌های وسیعی از حیات از بین می‌رود، اما تاکنون همه آن‌ها توسط عوامل طبیعی مانند سیارک‌ها و فوران‌های آتشفشانی آغاز شده‌اند. این نخستین‌بار است که یک گونه جانوری چنین تأثیرات مخربی را در جهان طبیعی ایجاد می‌کند، آن هم درحالی‌که از این اقدام آگاهی دارد.

اقدامات شهرها برای جبران آسیب‌های زیست‌محیطی

بحث‌های بسیاری در مورد آینده دوره آنتروپوسن وجود دارد؛ این واقعیت که این عصر به وجود آمده است، به این معنی است که انسان‌ها به‌طور قابل‌توجهی محیط را تغییر داده‌اند و باعث رویدادهای ناپایداری شده‌اند که کاملاً قابل اندازه‌گیری است. اگر فعالیت‌های انسانی به همین شکل ادامه یابد، آینده‌ای برای انسان وجود نخواهد داشت، اما دستیابی به شهرهای دایره‌ای و پایدار، تا حدی این آثار را حذف خواهد کرد. شهرها با توجه به ظرفیت خودگردانی که دارند و کارهایی که می‌توان در قلمرو آنها انجام داد، نقش بسزایی در جلوگیری از آسیب بیشتر به محیط‌زیست و معکوس کردن این آسیب‌ها به نفع خود دارند. ایجاد کمربندهای سبز که از گسترش شهرها جلوگیری می‌کند، فشرده‌سازی شهرها، ساخت محله‌هایی با کاربری مختلط برای کاهش سرانه انرژی و ردپای زیست‌محیطی و تلاش برای حذف خودروهای شخصی از فضای عمومی به نفع حمل‌ونقل عمومی از جمله اقدامات مؤثر شهری در راستای حفظ مرزهای 9 گانه است.

ساختمان‌ها و مناطق سنگفرش شده که سایه ندارند، قادر به حفظ آب یا رطوبت نیستند. استفاده از راهکارهای نوآورانه طراحی شهری همچون پشت‌بام‌های سبز و دیوارهای خورشیدی و استفاده از مصالح ساختمانی سازگار با طبیعت می‌تواند از تبخیر آب، انعکاس گرما و انتشارات حرارتی جلوگیری کند و سطح آب زیرزمینی را افزایش و دمای هوا را کاهش دهد و به این ترتیب اثر جزیره گرمایی را کمرنگ کند.

برنامه‌ریزی‌های جدید توسعه شهری که محیط شهری را ملزم به بررسی چگونگی توسعه زیرساخت‌ها برای کاهش میزان آلودگی می‌کند، با استفاده از اقدامات سازگار با محیط زیست و همچنین رویکردهای سبز، می‌تواند مسائل منفی زیست‌محیطی در رابطه با شهرنشینی را معکوس کند و با ایجاد توازن مجدد در مناطق شهری و فضای سبز، آسیب‌های زیست‌محیطی را کاهش دهد.

بخش حمل‌ونقل یکی از بزرگترین منابع انتشار گازهای گلخانه‌ای در جهان است و شهرها نسبت به سایر نقاط جهان نقش بیشتری در این انتشار و تأثیرات آن دارند. کنار گذاشتن خودروهای شخصی و استفاده از وسایل نقلیه جایگزین مانند دوچرخه، حمل‌ونقل عمومی و حتی وسایل نقلیه الکتریکی نقش بسزایی در افزایش کیفیت هوا، محیط زیست و سلامت گونه‌های مختلف موجودات ایفا خواهد کرد.

آنتروپوسن و نقش شهرها در مقابله با عصر جدید زمین