مهریه؛ از سنت اسلامی تا هنجارپریشی اجتماعی

علیرضا شعبانی، قاضی دادگاه خانواده اصفهان گفت: امروزه، برای طلاق یک سامانه در نظر گرفته شده است که باید به مدت 3 ماه دو طرف مشاوره بروند. متأسفانه اکنون ازدواج‌های عجولانه هم داریم. در زمان قبل از ازدواج هم به جلسه‌های مشاوره نیازمندیم.

او ادامه داد: باید بدانید که مهریه پشتوانه نیست. با توجه به تورم و نرخ‌های کنونی بیشتر افراد جامعه از پرداخت آن ناتوان هستند و به‌گمانم نمی‌تواند پشتوانه باشد.

این قاضی خانواده یادآور شد: در ازدواج دائم باید مهریه ثبت شود. گاهی زنان در فرآیند طلاق نه‌تنها مهریه نمی‌خواهند، بلکه حاضرند برای جدایی پول هم به مرد بدهند. مهریه باید به‌روز پرداخت شود که غالباً سکه و طلا است. سبک فرهنگی مذهبی یا غیرمذهبی خانواده‌ها در تعیین مهریه اثر دارد.

این حقوق‌دان اظهار کرد: یکی از مشکلات ما چشم‌وهم‌چشمی است که مطلقاً خوشبختی به همراه ندارد. مهریه از صدر اسلام بوده است و ما آن را سنت می‌دانیم. مهریه را می‌توان در دو دسته عندالمطالبه و عندالاستطاعه قرار داد که از معنای آن‌ها برمی‌آید چگونه‌اند. مهریه‌های ما امروز روی کاغذ عندالمطالبه هستند. اما درعمل فقط نوع دوم مهریه‌ها معنا پیدا می‌کند.

شعبانی در ادامه چنین خاطرنشان کرد: پروسه دادگاه برای دریافت مهریه فرآیندی است که در مدت آن مرد ممکن است اموال خود را به دیگران انتقال دهد. گاهی نیز اموال توقیف می‌شود. منزل مسکونی و وسایل کار مانند اتومبیل از جمله آن موارد است.

او افزود: در فرآیند دعوا و اختلاف و گرفتن مهریه گاهی به دادگاهی می‌رسیم که بر اساس آن زوجه میزان توانایی زوج را معلوم و آن را مطالبه می‌کند. در بسیاری از موارد، برپایی این دادگاه پس از استعلام‌های قانونی محقق می‌شود.

این حقوق‌دان درباره رفتن به زندان به‌خاطر مهریه گفت: رفتن به زندان ضعف جامعه است. نباید به‌خاطر مهریه این میزان زندانی داشته باشیم. غالب زوج‌ها توان پرداخت مهریه را به‌طور یکجا ندارند. به‌ندرت چنین افراد توانمند و ثروتمندی در جامعه پیدا می‌شوند.

قاضی دادگستری اصفهان اضافه کرد: بعد از اعسار مهریه که میزان توانایی مالی مرد مشخص شد، روند تعدیل شروع می‌شود. زوجه غالباً تعدیل را مشخص می‌کند. زنان معمولاً برای هزینه‌های جاری خود از مهریه استفاده می‌کنند.

او با تأمل در این نکته که گاهی مهریه کامل به زن تعلق نمی‌گیرد، خاطرنشان کرد: پس از عقد اگر دو طرف قصد طلاق داشته باشند، نصف آن پرداخت می‌شود. زن می‌تواند از وظایف همسری خود خودداری کند اگر مهریه را دریافت نکرد. البته کمتر زن و مردی پیدا می‌شوند که با چنین روندی پیش بروند.

شعبانی ادامه داد: بر اساس قانون، معیار جلب و زندانی‌شدن مرد با مهریه‌ای که 110 سکه باشد، ممکن می‌شود. البته همه مهریه را می‌توان دریافت کرد. در پرونده‌های طلاق خیلی از زنان کل مهریه را می‌بخشند تا حق طلاق را دریافت کنند.

این قاضی تأکید کرد که مهریه نامتعارف را نمی‌توان به رسمیت شناخت و توضیح داد: غالباً این مهریه‌ها ثبت هم نمی‌شوند و فقط توافقی بین دو طرف است. اضافه‌کردن مهریه پس از عقد در سند ازدواج ممکن و مجاز نیست. مهریه باید از اول مشخص باشد. برخی مهریه‌ها ابهام دارند که در مرحله مطالبه معلوم می‌شود. رفع ابهام ضرورت بسیاری دارد. ترازی مهریه نیز باید بر اساس توافق طرفین باشد.

*طلاق‌هراسی و تجرد قطعی

در ادامه امان‌الله باطنی، نویسنده و پژوهشگر اجتماعی، اظهار کرد: در دگردیسی امر اجتماعی اول «پدیده» داریم. در سلسله‌ای از دگرگونی‌ها ممکن است یک پدیده به یک معضل تبدیل شود. امروز در این نشست با این هدف که مهریه یک پدیده است، آن را بررسی می‌کنیم.

او ادامه داد: می‌خواهم تأملی جامعه‌شناختی بر مقوله مهریه داشته باشم. در بحث جامعه‌شناسی مهریه و از مشرب کارکردگرا می‌توان آن را در ابعاد خانوادگی و شغلی و دینی و... بررسی کرد. در این بحث جامعه‌شناسی، تمام نهادهای اجتماعی بر مهریه اثر می‌گذارند و از مهریه اثر می‌گیرند.

این جامعه‌شناس به ترس از مهریه نظر کرد و افزود: در یک مطالعه آشکار شد بیشتر افرادی که ترس از ازدواج دارند، دراصل به فوبیای طلاق مبتلا هستند. طلاق‌هراسی یکی از علل کاهش ازدواج است. این مسئله به تجرد قطعی این گروه منجر شده است.

پژوهشگر اجتماعی اصفهان بیان کرد: در جامعه امروز، «خانواده»‌ رو به کاهش دارد، اما «خانوارها» افزایش می‌یابند. مهریه از خانواده نیز تأثیر پذیرفته است. متأسفانه همسرآزاری مالی یکی از ابعاد این موضوع است که مخصوصاً زنان را به واهمه انداخته. به‌ویژه به‌خاطر سبک زندگی‌ای که از دیگران دیده‌اند. بنابراین، سبک زندگی اقتصادی خانواده‌ها از مهریه اثر پذیرفته است.

این محقق سپس با نظر به خانواده و مهریه تأکید کرد: باید فوبیای طلاق و سبک زندگی اقتصادی و همسرآزاری مالی بررسی شود. چنین مسائلی به انتخاب مهریه‌های بالا منجر شده است. شغل و مهریه هم روی یکدیگر اثرگذارند.

او رابطه مهریه و نهاد شغلی را هم واکاوی کرد و یادآور شد: بر اساس بررسی‌ها دریافت مهریه دارد به یک شغل تبدیل می‌شود. برخی زنان به وضوح اعتراف کرده‌اند که برای دریافت مهریه ازدواج می‌کنند. مهریه‌گرفتن به شغل بخشی از جامعه ما تبدیل شده است. در این مسیر، باید مشکلات شغلی زنان را برطرف کرد. تعداد گسترده‌ای از زنان درس‌خوانده بیکارند.

باطنی از بعد مذهبی به مهریه نگاه و خاطرنشان کرد: مهریه از بعد عندالمطالبه و عندالاستطاعه با مذهب پیوند پیدا می‌کند. از بعد سیستم‌ها و جامعه‌ هم می‌توان مهریه را بررسی کرد. این موضوع از دو منظر اعتماد به خود یا اعتماد به سیستم و دیگر ابعاد اعتمادی درخور تأمل است. انزوا و طغیان افراد جامعه در واکاوی مهریه و رابطه افراد با جامعه نیز باید مورد توجه باشد.

*خرده‌فرهنگِ چشم‌وهم‌چشمی‌

این کنشگر اجتماعی ادامه داد: مهریه گاهی به هنجارپریشی اجتماعی بدل می‌شود. نمود آن را در مهریه‌های عجیب، مانند اعضای بدن داماد، گل، سفر پیاده، آهوی وحشی و غیره می‌توان دید. اهداف فرهنگی مهریه گاهی طرد می‌شود و مسائلی چون رسم‌پرستی یا زندانی‌های مهریه به وجود می‌آید. اگر فرهنگ و وسایل مهریه کنار گذاشته شود، انزوا و طغیان ایجاد می‌شود. تجرد و ازدواج‌های سفید، طلاق سفید، عشق‌های مدرن و فرامدرن از پیامدهای آن است.

بحث مهریه و جامعه‌شناسی تعارض‌گرا نیز مورد تأمل باطنی قرار گرفت و درباره‌اش گفت: شکاف طبقاتی، نسلی، دولت - ملت و... در این بعد قابل بررسی است. انگیزه گرفتن مهریه از سوی برخی زنان به امید رسیدن به تحرک اجتماعی است. شکاف میان‌نسلی مطلب دیگری است که از منظر آن می‌توان مهریه را بررسی کرد.

شعبانی شرح داد: پایین‌آمدن سن بلوغ فرهنگی که حدود 13 سال شده است و بالارفتن سن بلوغ اجتماعی که تشکیل خانواده را به تأخیر انداخته است، در بررسی مهریه باید مورد تأمل قرار بگیرد.

او به اختلاف‌های سنی بسیار زیاد در ازدواج نیز نگاه کرد و گفت: بررسی مهریه و شکاف نسلی از این منظر حائز اهمیت است.‌ مهریه و شکاف جنسی موضوع دیگری است که به همراه شکاف قومی در جامعه امروز ما به بررسی و واکاوی نیاز دارد.

این پژوهشگر اجتماعی به جامعه‌شناسی تعامل‌گرا هم نگاه کرد و توضیح داد: درک معنای ذهنی جامعه و شهروندان در بررسی پدیده مهریه بسیار مهم است. خرده‌فرهنگ چشم‌وهم‌چشمی از این زاویه شایان توجه است. مخصوصاً از دهه 80 شمسی ما با این مقوله روبه‌رو شدیم. تعداد سکه معیاری برای سنجش دختران شد.

این پژوهشگر اجتماعی یادآور شد: «کی داده و کی گرفته؟» از مثل‌های عامیانه است که از بعد یادشده باید به آن نگاه کرد. بسیاری از مردان با باور به همین مثل‌ها غرق مشکلات بزرگی شده‌اند.