قرق تنها راه تنفسی جنگل‌های زاگرس

مشکل جنگل‌های غرب کشور اجتماعی و اقتصادی است

سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش:

علاوه بر این طبق تحقیقات انجام‌شده از دو هزار و 100 گونه گیاه خوراکی و دارویی در عرصه طبیعی زاگرس حداقل 470 گونه آن با عنوان خواص دارویی ثبت شده و پشتوانه تحقیقاتی و علمی در آزمایشگاه دارند.

از طرفی جنگل‌های زاگرس تأمین‌کننده 40 درصد آب شیرین تولیدی در کشور بوده و هر هکتار جنگل سالانه 2.5 تن اکسیژن تولید می‌کند که معادل اکسیژن مورد نیاز 10 نفر است.

جالب‌تر اینکه هر هکتار جنگل 68.5 تن گرد و غبار را در خود رسوب می‌دهد که هیچ فیلتری توانایی رسوب این حجم از گرد و غبار را ندارد، در عین حال قادر است بین 200 تا دو هزار مترمکعب آب را در زمین نفوذ دهد؛ البته توجه به این نکته ضروری است که طبق گفته کارشناسان میزان نفوذ آب در مناطق دارای پوشش جنگلی 40 برابر بیشتر از مناطق بدون پوشش جنگلی است.

بنابراین صیانت از این جنگل‌ها رمز حفظ حیات در مناطق غربی کشور است که امروز خبرهای خوشی از آن به گوش نمی‌رسد برای مثال اخیراً رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان ایلام خبر از تخریب و خشکیده شدن سالانه به‌طور میانگین هزار و 20 هکتار از جنگل‌های بلوط استان داد.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا دراین‌باره با دانشیار گروه جنگلداری و اقتصاد جنگل دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه تهران گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

دکتر وحید اعتماد با اشاره به اینکه جنگل‌های زاگرس از گذشته مأمن زیست بسیاری از انسان‌ها بوده و هستند گفت: اکنون یکی از ذخایر ژنتیکی و در عین حال سدهای طبیعی در مقابل ریزگردهایی که این روزها دامن کشور را گرفته‌اند، به‌شمار می‌روند.

وی با تأکید بر اینکه وسعت جنگل‌های زاگرس در گذشته‌ای نه‌چندان دور بالغ بر 10 تا 12 میلیون هکتار برآورد شده که امروز این عدد به 6.4 میلیون هکتار تقلیل یافته، ابراز کرد: همچنین بر اساس آمار سازمان منابع طبیعی، از سال 1387 به بعد نیز بالغ بر یک و نیم میلیون هکتار از اراضی جنگلی این منطقه بر اثر ابتلا به بیماری پوسیدگی زغالی، خشک شده‌اند.

وی ادامه داد: این فاجعه باعث شده این جنگل‌ها از درون تهی شوند، از طرفی هم طی چند سده گذشته به‌تدریج کره زمین دچار تغییرات آب‌و‌هوایی شده که از سال 1950 میلادی از آن به‌عنوان تغییر اقلیم یاد می‌شود.

این کارشناس جنگل با تأکید بر اینکه در پی این اتفاق دمای هوا بالا رفته و میزان بارندگی کمتر شده، اذعان کرد: البته برخی از کارشناسان اعتقادی به تغییر اقلیم ندارند اما مطالعات 30 ساله آب‌و هوایی نشان می‌دهد که مقدار بارندگی تغییر نکرده بلکه این تواتر، شدت بارندگی و تعداد آن‌ها است که دچار نوسان شده است.

اعتماد با ابراز اینکه تعداد بارندگی‌‌ها بیشتر اما مقدار آن در هر بار بارش نسبت به دوره قبلی کمتر شده حال آنکه وقتی ما بارندگی را برای مدتی کوتاه و اما با دفعات زیاد داشته باشیم، اثرگذاری کمتری خواهند داشت، این در حالی است که اگر مدت بارندگی بیش از نیم‌ساعت و یا بیش از 10 میلی‌متر باشد می‌تواند اثربخشی و کارایی بالاتر داشته باشد اذعان کرد: در پی نوسان بارشی درجه حرارت نیز مقداری افزایش یافته و متوسط درجه حرارت در زمین بالاتر رفته است.

وی با اشاره به اینکه با این تفاسیر ما در جنگل‌ها شاهد تبخیر بیش از حد هستیم تشریح کرد: در این بین در اکوسیستم‌های منطقه‌ای غرب کشور بارندگی تابستانه کمتر در نتیجه حرارت این اکوسیستم‌ها بیشتر می‌شود.

این کارشناس جنگل ادامه داد: مشکل جنگل‌های غرب کشور عدم توجه دولت به زاگرس و وابستگی شدید معشیتی مردم منطقه به آن است، اذعان کرد: درواقع ما نتوانستیم زندگی مردم را تحت تأثیر طرح‌های جنگلداری که مشابه آن در شمال کشور به اجرا درآمده به لحاظ اقتصادی متناسب با حفاظت از جنگل ارتقا دهیم.

اعتماد عنوان کرد: البته در طول سالیان گذشته از سوی افرادی همچون استاد غضنفری (استاد دانشگاه کردستان که در منطقه زاگرس بالایی مرکز تحقیقاتی دایر و در پی آن پیوندی بین زندگی مردم و احیای جنگل ایجاد کرد) در این راستا تلاش‌های بسیاری صورت گرفت اما بعد از درگذشت او این تلاش‌ها آنگونه که باید به ثمر ننشست؛ البته همچنان دوستان این عزیز در این زمینه در دانشگاه کردستان در حال تحقیق و تفحص هستند.

وی اذعان کرد: علاوه بر این تلاش‌های زیادی نیز تو‌سط دکتر شعبانیان انجام شده تا بتوانند به داد این جنگل‌ها برسند اما به‌نظر می‌رسد فقر در غرب کشور (روستاهای زاگرس‌نشین) وجود دارد و اصلی‌ترین مانع پیشبرد این اهداف است در حالی که وقتی در هر نقطه از این منطقه دولت به زندگی و معیشت مردم توجه کرده و آن‌ها منبع درآمدی غیر از عرصه جنگل یافته‌اند (مثلاً بازارچه‌های مرزی) به گواه بسیاری از محققان وضع جنگل‌ها بهبود یافته و زادآوری در آن‌ها بیشتر شده است.

این کارشناس جنگل با بیان اینکه اگر در این منطقه اشتغال‌زایی غیر فضای بهره‌برداری از جنگل (تولید زغال و تولید سقز) ایجادشده و یا دامداری از طریق اجرای طرح‌های فقرزدایی محدود شود، یقیناً شاهد بهبود شرایط جنگل‌ها خواهیم بود خاطرنشان کرد: این جنگل‌ها درواقع گرفتار مشکلات اجتماعی و اقتصادی ساکنان این منطقه شده‌اند.

اعتماد با اشاره به اینکه ما برای حفاظت از جنگل‌ها با مشکل فنی مواجه نیستم بلکه باید با حل مشکلات اجتماعی و رفع فقر فرهنگی، اعتماد مردم را جلب کرده و از مشارکت آن‌ها برای صیانت از این مواهب خدادادی بهره ببریم، اذعان کرد: یقیناً با شرایط آب وهوایی موجود نیز می‌توان به لحاظ ایجاد زیرساخت‌های طبیعی همچون آبخیزداری ازسوی دولت، بهبود شرایط کسب و کار در منطقه از طریق اجرای طرح‌های جنگلداری و ایجاد زیرساخت‌های گردشگری نسبت به بهبود شرایط جنگل‌ها اقدام کرد.

وی با بیان اینکه به لحاظ طبیعی برای جلوگیری از تخریب این اکوسیستم یکی از ابتدایی‌ترین راه‌ها، اجرای قرق است که یقیناً در شرایط فعلی بنا به وابستگی اقتصادی موضوعات اجتماعی را دامن خواهد زد، گفت: بر این اساس برای اجرای قرق نیازمند تدبیر و ارائه راهکارهای مختلف هستیم؛ مثلاً در زاگرس شمالی گلازنی (یک روش جنگلداری سنتی است که توسط ساکنان جنگل‌های بلوط زاگرس شمالی برای بهره‌برداری از چوب و علوفه درختی با پیشینه‌ای چند صد ساله انجام می‌شود) منجر به ضعف درختان می‌شود حال آنکه دکتر غضنفری نیز بر آن تأکید داشت و به‌دنبال راهکار بود که بتواند با مشارکت مردم به شیوه‌ای دست پیدا کند که ضمن تأمین منافع مردم، جنگل‌ها از گزند تخریب در امان بمانند.

وی، ادامه داد: در برخی نقاط همچون جنگل‌های مریوان آنقدر پوشش جنگلی متراکم است که می‌توان آن را با جنگل‌های هیرکانی مقایسه کرد؛ بنابراین باید دید در این گونه مناطق چه اقداماتی مورد نظر بوده است.

دانشیار دانشگاه تهران با بیان اینکه به‌نظر می‌رسد به‌دلیل تنک شدن بخش اعظمی از جنگل‌ها در غرب کشور ما نیازمند اجرای برخی اقدامات مرتبط با استحصال آب و در عین حال حفاظت از رطوبت برای درختان موجود هستیم، خاطرنشان کرد: درواقع قبل از کاشت درخت و احیای آن حفظ رطوبت برای حفظ داشته‌های فعلی از گزند خشکیدگی و جلوگیری از ضعیف شدن اکوسیستم اولویت دارد.

اعتماد با بیان اینکه در این راستا تنها موضوع آب مطرح نیست بلکه باید زیست جانوری و نگهداشت انبوهی پوشش گیاهی آن نیز مورد توجه قرار گیرد ابراز کرد: درواقع این انبوهی جنگل‌ها در پی از دست رفتن رطوبت در جنگل‌ها حادث می‌شود زیرا پیشتر وقتی بارندگی در جنگل‌های زاگرس رخ می‌داد، بالغ بر 10 تا 15 روز طول می‌کشید تا آب حاصل از بارندگی از جنگل‌ها خارج شده و به دریای خلیج فارس برسد اما امروز در نبود پوشش مناسب جنگلی و انبوهی لازم و در پی آن عدم جذب آب، این مدت به سه تا چهار روز تقلیل یافته است.

وی با تأکید بر اینکه وقتی جنگل از پوشش مناسب گیاهی در کف زمین و تاج خود برخوردار نبوده و لایه هوموسی خاک در پی تغدیه دام از لاشبرگ‌ها از بین رفته باشد، در پی بارندگی سرعت جریان آب بالا گرفته و به سرعت از دسترس خارج می‌شود، تشریح کرد: در این جنگل‌ها چرخه مواد ضعیف شده و درختان خشکیده می‌شوند این در حالی است که همین لاشبرگ‌ها قادر به حفظ رطوبت در جنگل‌ها هستند.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد جنگل‌ها نقش بسیار مهمی در تأمین آب، حفظ خاک، تعدیل آب و هوا و تعادل اقتصادی و اجتماعی در کل کشور دارند شرایط اقتصادی و اجتماعی حاکم بر این ناحیه رویشی سبب شده تا ساکنان محدوده‌های جنگلی برای تأمین نیازهای معیشت خود به‌شدت به منابع جنگلی این عرصه‌ها وابسته شوند.

در بسیاری مواقع بیان می‌شود که مردم فقیر در مناطق جنگلی به تخریب جنگل‌ها می‌پردازند زیرا برای امرار معاش ‌وسیله دیگری به جز محیط زیست ندارند، بنابراین حفاظت از آن‌ها بسیار مهم است.

بنابراین با توجه به اهمیت این جنگل‌ها در حفاظت از خاک و جلوگیری از فرسایش‌های مختلف و ضرورت حفظ این جنگل‌ها، آگاهی از میزان تخریب برای برنامه‌ریزان و مدیران بخش منابع طبیعی بسیار ضروری است.

هرگونه برنامه‌ریزی برای تعیین شدت آسیب به جنگل‌ها در مناطق مختلف، جلوگیری یا کند کردن آن نیازمند مطالعاتی شامل شناسایی عوامل تخریب و همچنین عوامل مؤثر در آن خواهد بود که به برخی از آن‌ها در این گزارش پرداختیم؛ بنابراین امید می‌رود متولیان آن با توجه به نظرات کارشناسی ارائه‌شده در گام نخست از داشته‌های موجود حفاظت کرده و در گام بعدی از طریق فراهم کردن زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی و ایجاد اشتغال فارغ از عرصه‌های جنگلی از طریق جلب مشارکت مردمی نسبت به احیای جنگل‌ها نیز گام بردارند.