اردیبهشت سال 1401 بود که خبری مبنی بر صادرات روزانه بیش از 700 کانتینر هندوانه از ایران به ترکیه رسانه‌ای شد؛ خبری که با واکنش‌های متعددی روبه‌رو شد.

بسیاری از صاحب‌نظران با انتقاد از حجم بالای صادرات هندوانه در ایام خشک‌سالی کشور تأکید داشتند که صادرات هندوانه در واقع صادرات آب به‌حساب می‌آید، البته در سال بعد یعنی 1402 با ورود وزارت جهاد کشاورزی، برای صادرات برخی از محصولات کشاورزی مانند هندوانه، تعرفه آب مجازی تعیین شد و پیش از آغاز فصل کشت به کشاورزان اعلام شد صادرات هندوانه با پرداخت تعرفه همراه خواهد شد. باوجود سختگیری‌های وزارت جهاد کشاورزی در کشت محصولات آب‌بر در مناطق مختلف کشور، همچنان کشت محصولات جالیزی، هندوانه و طالبی مورد نقد بسیاری از فعالان بازار و کارشناسان است و با تحقیقات پژوهشی تلاش می‌کنند تولید این محصول پرطرفدار را کاهش دهند.

اما آنچه کارشناسان حوزه مدیریت منابع آبی و معاون زراعت وزیر جهاد کشاورزی بر آن تأکید دارند، این است که این یک خطای کارشناسی بوده که محصول هندوانه را جزو محصولات آب‌بر زراعی قلمداد می‌کنند.

*زیان ناشی از صادرات هندوانه هفت هزار و 636‌ میلیارد تومان

عضو اتاق بازرگانی اصفهان با اشاره به نتایج یک پژوهش در اتاق بازرگانی اصفهان می‌گوید: ایران کم‌آب پایین‌ترین قیمت هندوانه را دارد، محاسبات مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی اصفهان نشان می‌دهد صادرات هر کیلوگرم هندوانه بیشتر از 6‌ هزار و 745 تومان به اقتصاد کشور ضرر وارد می‌کند.

امیر کشانی، همچنین قیمت صادراتی یک کیلوگرم هندوانه را 22 سنت می‌داند و می‌افزاید: به ازای تولید یک کیلوگرم هندوانه به 150 لیتر آب نیاز است که بهای آب به ازای یک مترمکعب دو دلار و 37 سنت در خارج از ایران و در داخل کشور مترمکعبی 200 تومان در اختیار کشاورز قرار می‌گیرد.

وی تأکید می‌کند: در سال 2022 حدود 962‌هزارو 927 تن هندوانه صادرشده که معادل 7‌هزارو 636‌میلیارد تومان است. با مقایسه قیمت آب در ایران و خارج از مرز‌ها و مبلغ صادراتی آن، زیان ناشی از صادرات هندوانه در سال 2022 حدود هفت هزار‌ میلیارد تومان برآورد می‌شود.

*آب مصرفی هر کیلوگرم محصولات گندم و جو بیش از هزارو 500 لیتر است

البته همه نظرات در حوزه کشت هندوانه به این موضوع برنمی‌گردد و کارشناسان خبره نظرات دیگری دارند، به طوری که امیر محسنی، کارشناس ارشد حوزه مدیریت منابع آبی در این رابطه می‌گوید: بیش از 99‌ درصد هر کیلوگرم هندوانه و انواع طالبی و محصولات جالیزی را آب تشکیل داده و ماده خشک آن کمتر از یک‌درصد وزن آن است. محصول هندوانه جزو محصولات زراعی کم‌آب‌بر است و کشت هر هکتار این محصول به کمتر از دو تا سه ماه به آب نیاز دارد و با مصرف آب حدود دو تا سه هزار مترمکعب، از تناژ تولید 70 تا 100 تن در هر هکتار برخوردار است.

هرچند مقایسه محصولات راهبردی با محصولات دیگر، درست نیست، اما این کارشناس در مقایسه میزان آب برای این محصولات می‌گوید: بازدهی هر مترمکعب آب برای مصرف هر مترمکعب آب مصرفی این محصول حدود 250 تا حداکثر 500 لیتر است. به واقع عمده آبی که در مرحله آبیاری مصرف می‌کند، در میوه آن ذخیره می‌شود و تبخیر و تعرق برگ این گیاه اندک است، این در حالی است که آب مصرفی هر کیلوگرم محصولات گندم و جو بیش از هزارو 500 لیتر است. چنانچه محصول هندوانه، بازار داخلی و صادراتی خوبی داشته باشد، بازده ریالی هر مترمکعب آب مصرفی هندوانه نیز از بقیه محصولات زراعی و باغی مرکبات پیشی می‌گیرد. به طور نسبی تولید محصول هندوانه در مقایسه با محصول گندم، خرما و محصولات باغی مرکبات و انار و بسیاری از محصولات باغی و زراعی دیگر، آب کمتری مصرف می‌کند.

محسنی تأکید می‌کند: بیش از یک دهه است وزارت جهاد کشاورزی می‌خواهد الگوی کشت را در سراسر کشور به اجرا درآورد، به همین دلیل هرساله شاهد قول‌هایی از سوی وزیر و معاونان این وزارتخانه برای تحقق این امر هستیم ولی آنچه پیداست اینکه اجرای این طرح روی زمین مانده و در عمل اتفاق خاصی نیفتاده است. مسئولان این وزارتخانه می‌گویند کشت هندوانه در اراضی کشور به این جهت صورت می‌گیرد که کشاورزان می‌خواهند از سود سرشار آن بهره ببرند، با این حال برای عدم‌کشت این محصول و ترغیب کشاورزان، پرواضح است که وزارت جهاد کشاورزی باید مشوق‌هایی به کشاورزان ارائه دهد؛ امری که تاکنون صورت نگرفته و حتی برخی از مسئولان این وزارتخانه می‌گویند کشت هندوانه در زمانی صورت می‌گیرد که نمی‌توان محصول دیگری کاشت.

*تمهیدات وزارت جهاد برای کاهش صادرات آب مجازی

در الگوی کشت وزارت جهاد کشاورزی، تمهیداتی برای کنترل سطح زیرکشت هندوانه در نظر گرفته شده است و مشوق‌های دولتی به کشت محصولاتی داده می‌شود که الگوی کشت را رعایت کنند. آب‌بها، برق‌بها و یارانه نهاده‌ها مانند کود‌های شیمیایی برای محصولاتی است که در الگوی گشت ابلاغی به استان‌های مختلف قرار دارند. از آنجا که هندوانه از کالا‌های اساسی مورد حمایت دولت نیست، یارانه و مشوقی نیز برای تولید آن در نظر گرفته نشده است و عملاً انگیزه برای کشت این محصول کاهش خواهد یافت و دیگر شاهد تولید بیشتر از نیاز این محصول نخواهیم بود.

*معاونت زراعی: هندوانه با روش آبیاری نواری و قطره‌ای تولید می‌شود

معاون وزیر جهاد کشاورزی در امور زراعت نیز با اشاره به اظهارات غیرمنطقی برخی از کارشناسان در خصوص مصرف بالای آب در کشت هندوانه می‌گوید: سطح زیرکشت ابلاغی هندوانه 73 هزارو 880 هکتار است که حدود سه هزار و 96‌ هزار تن تولید سالانه این محصول است.

حسین اصغری، با اشاره به میزان صادرات در سال گذشته می‌افزاید: با برآورد تولید سالانه 3‌هزارتن، میزان صادرات 750 تا 800‌هزارتن است و مابقی تولید به مصرف داخلی می‌رسد.

وی در پاسخ به اینکه آیا مصرف آب در کشت هندوانه بالاست و تولید آن غیراقتصادی است، می‌گوید: بر اساس گزارش مؤسسه تحقیقات خاک و آب کشور، میانگین آب مصرفی هندوانه پنج هزار و 600 مترمکعب با روش تیپ (آبیاری نواری و قطره‌ای) است و آبیاری عمده مزارع با این روش و استفاده از مالچ پوششی صورت می‌پذیرد.

کشت ارقام پربازده، توسعه کشت نشایی و کشت و تولید بخش قابل توجهی از هندوانه در فصول خنک سال در استان‌های جنوبی موجب کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری منابع تولید در سال‌های اخیر شده است.

وی می‌گوید: بر اساس گزارش‌های رسمی O.A.F هندوانه، دومین میوه پرمصرف دنیا پس از موز است، بنابراین اظهارات برخی در خصوص کاهش سطح زیر کشت هندوانه یا کاهش صادرات آن غیرمنطقی است. این میوه در بازار داخلی به شدت تقاضای بالایی دارد و با تدابیری که در این سال‌ها اندیشیده شده، هم مصرف آب در کشت آن کم شده و هم اینکه برای صادرات آن تعرفه آب مجازی تعیین شده است.

*بهناز قاسمی

کشت هندوانه نسبت به گندم و خرما آب کمتری می‌خواهد