پریشانی چهره همدان از منظر آلودگی بصری

سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش:

نحوه استقرار بافت‌های شهری، شکل و فرم فضاهای شهری، میادین، پارک‌ها، نماهای بیرونی کوچه‌ها، خیابان‌ها، ساختمان‌ها، طراحی علائم شهری و فضای سبز، طراحی شبکه‌های ارتباطی، طراحی ایستگاه‌های تاکسی و اتوبوس و بالأخره گرافیک شهری، همه و همه در قالب هنر و فعالیت‌های هنری قابل طرح و بررسی است، هنر با ساخت و فیزیک شهر ارتباط دارد و بی‌توجهی به هنر از عوامل مهم ایجاد ناهنجاری بصری در سطح شهرهاست.

وجود فیزیک و کالبد نامناسب و ناهنجار در ایجاد ناهنجاری‌های رفتاری در میان افراد جامعه نقش مهمی دارد، زیرا فضا و محیط بر رفتار ساکنان خود تأثیر می‌گذارد، محیط و کالبد برخی الگوهای رفتاری و نقش‌های اجتماعی نوین را به ساکنان خود تحمیل و برخی رفتارهای موجود را تقویت و برخی دیگر را تضعیف می‌کند.

وضعیت شهرها به گونه‌ای است که شهروندان به‌ناچار باید خود را با شرایط حاکم بر شهرها هماهنگ کنند، چراکه اساساً این شهرها، با نگاه شهروندمداری ساخته نشده‌اند؛ بنابراین‌محیطی که می‌توانست زمینه مناسبی را برای زندگی بهتر شهروندان به‌وجود آورد، شرایط نامساعدی را برای برآورده ساختن نیازهای انسان‌ها به‌وجود آورده است.

اگرچه ما چندان متوجه آلودگی‌های بصری نمی‌شویم و به آن‌ها عادت کرده‌ایم؛ اما این مسئله به این معنی نخواهد بود که آلودگی‌ها نیز با گذشت زمان اثرات نامطلوب خود بر جسم و روح شهر و شهروندان را از دست داده‌اند.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با دبیرگروه تخصصی شهرسازی نظام‌مهندسی کشور گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

محمدخلیل البرزنیا با اشاره به تعریفی از آلودگی بصری عنوان کرد: هرجایی که از لحاظ دید و منظر به شما آرامشی بدهد طبیعتاً در آن نقطه از شهر آلودگی بصری وجود ندارد ولی اگر شما به یک منظر یا یک محیط نگاه ‌کنید که از لحاظ روانی شما را به‌هم ریخته و از دیدن یک منظره یا نما لذت نبرید و درنهایت دوست نداشته باشید که آن را تحمل کنید، آنجاست که آلودگی دیداری معنا پیدا می‌کند.

وی افزود: به فرض مثال اگر در یکی از معابر شهری، یک سازه‌ دید شما را به الوند محدود و به تعبیر بهتر مخدوش کند، این خود ‌نوعی آلودگی دیداری است.

وی با تأکید بر اینکه این آلودگی‌ها در شهر به نوعی تنش ذهنی، فکری و نگاهی در شما ایجاد می‌کند اذعان کرد: متأسفانه در شهرسازی کشور ما به این موضوعات که ماهیت طبیعی شهر را تشکیل می‌دهند، توجهی نشده و یا ضابطه‌ای برای آن تدوین نمی‌کنند.

این شهرساز با بیان اینکه حتی در فضای سبز احداثی نیز از لحاظ عدم ایجاد آلودگی بصری نیز ضوابطی که از سوی مدیریت شهری باید مورد توجه قرار گیرد از اهمیت لازم برخوردار نیست، اذعان کرد: متأسفانه امروز در بیشتر موارد در انتخاب گونه‌های گیاهی، همخوانی آن‌ها با فصول مختلف سال و توجه به زیبایی آن درخصوص کنار یکدیگر بودن یا نبودنشان توجهی نمی‌شود.

البرزنیا با اشاره به اینکه رنگ در فضای سبز شهری و عدم تداخل گونه‌ها و حتی عدم توجه به قد و قواره آن‌ها می‌تواند یکی از مسائل مهم در این راستا باشد اما به آن ‌توجهی نشده اذعان کرد: مسئله بعدی به عدم داشتن پیشینه زیبایی‌شناختی در احداث ساختمان‌ها و هر سازه انسان‌سازی در شهر بازمی‌گردد که متأسفانه امروز عمده آلودگی دیداری در شهر را به خود اختصاص داده است.

وی با تأکید بر اینکه وقتی در یک محیط شهری ساختمان‌ها به‌صورت ردیفی و متناسب با محیط در کنار یکدیگر قرار گرفته و ضوابط زیبایی‌شناختی در آن‌ها رعایت شده، دیگر در آن آلودگی بصری دیده نمی‌شود پس مورد پسند من شهروند بوده و به‌صورت ناخودآگاه آن را تحسین می‌کنم، عنوان کرد: درست مثل یک موسیقی که ریتم و آهنگ آن با یکدیگر همخوانی دارند اما متأسفانه در شهرسازی ما به این موضوعات پرداخته نمی‌شود.

این شهرساز با تأکید بر اینکه ما حتی درخصوص لزوم جمع‌آوری الحاقاتی همچون کانال کولوها، تابلوها، بیلبوردها، تابلو‌های راهنما و غیره که امروز به یک معضل فراگیر در ایجاد آلودگی دیداری بدل شده‌اند و برای جلوگیری از آن مصوبه داریم، خاطرنشان کرد: مصوبه شورای عالی شهرسازی معماری در سال 86 که به استناد آن کمیته‌های سیما و منظر شهری به‌منظور ساماندهی سیما و منظر شهری در راستای ایجاد آرامش بصری در محیط شهری شکل گرفته، به کلیه موارد ذکرشده پرداخته است.

البرزنیا عنوان کرد: در این مصوبه برای حذف الحاقات ناموزون در شهر، تاریخ مشخص شده و کمیته سیما و منظر شهرداری موظف به پیگیری آن بوده پس باید ضوابط را در راستای اجرای این امر در دستور کار خود قرار دهد.

وی با بیان اینکه در این کمیته حتی در رابطه با نوع معابر شهری، پیاده‌روها، نوع سنگ‌فرش‌هایی که در خیابان‌ها استفاده‌شده و یا نوع مبلمان شهری که قرار است در هر خیابان به‌کار گرفته شود باید ضابطه‌ای خاص تنظیم و ابلاغ شود، خاطرنشان کرد: حتی درخصوص بازارها، بازارچه‌ها، مغازه‌های انفرادی یا مراکز خرید که منظر آن‌ها به معبر عمومی یا فضای باز شهری باز می‌شود، این ضابطه حکم‌فرماست.

وی با بیان اینکه نمای ساختمان‌ها باید در طراحی شهری تنظیم‌کننده آرامش محیطی در شهر باشد گفت: در کنار این موضوع مسائلی همچون جداره‌های شهری نیز از ضوابط تعریف‌شده در کمیته سیما و منظر تبعیت کنند؛ به تعبیر بهتر کمیته سیما و منظر موظف است این گونه مسائل را بررسی و با نظرخواهی از دستگاه‌هایی همچون میراث فرهنگی بنا به ضرورت آن را مصوب کند.

دبیر گروه تخصصی شهرسازی نظام‌مهندسی کشور با اشاره به لزوم ساماندهی تابلوی مغازه‌ها از سوی صنوف مختلف در شهر گفت: در خصوص سازه‌ها نیز نوع ساختمان و انطباق آن‌ها با پلاک‌های مجاور و کل محیط باید مورد توجه قرار گیرد.

البرزنیا مطرح کرد: البته طی چند سال اخیر بنا به پیش رو بودن ثبت جهانی هگمتانه در مسیر و محور منتهی به این مجموعه کارهای خوبی به لحاظ زیبایی دیداری انجام شد اما مقطعی بود؛ بنابراین ما باید این امر را باید به‌صورت مستمر دنبال کنیم.

وی با ابراز اینکه این زیبایی منظر تنها محدود به معابر و میادین اصلی شهر نیست بلکه هر سازه ساختمانی که از شهرداری پروانه ساختمانی می‌گیرد باید به این مؤلفه در سازه خود توجه کند ابراز کرد: مسئله این است که این امر حتی در شهرک‌های صنعتی و کارخانه‌هایی که به‌صورت انفرادی در محیط اطراف معابر اصلی شهر هستند نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد در همدان چند مورد بیش از سایر مؤلفه‌ها در محیط شهری به لحاظ دیداری آلودگی ایجاد کرده، نخست ناشی از نماهای ساختمان‌های امروز است که آنچه به چشم هر شهروند می‌آید ترکیبی ناهمگون از ضلع‌های سرد و بی‌روح و گاه زشت و نامطلوب است.

بالکن‌ها این حجم‌های بیرونی نماها دیگر تداعی‌کننده ایوان‌های باصفای دیروز نیستند. فضایی که امروز بالکن نامیده می‌شود، در دوران قدیم که فضاهای بیرونی بازتر بود و ایوان‌ها چشم‌انداز زیبایی داشتند، موجب آرامش اعصاب بودند؛ اما در شرایط شهرسازی کنونی، بالکن‌ها کارکرد خود را از دست داده‌اند و صرفاً به‌منظور فضایی اضافی برای قرار دادن وسایل غیرضروری در نظر گرفته می‌شوند.

ساخت و سازهای ناهمگون و اعمال سلیقه‌های شخصی چنان آشفتگی را بر سیمای بصری شهر همدان تحمیل کرده که نمای هر ساختمان بی‌هیچ هماهنگی با نماهای مجاور آن ساخته می‌شود. در حالی که همدان شهری است که پیش از این، چهره مشخص تاریخی و معماری داشته و در 30 سال گذشته دارای هویت و سبک‌های معماری خاصی در دوره‌های مختلف تاریخی و شهرسازی خود بوده اما هم‌اکنون نبود تناسب ارتفاع ساختمانی در یک بافت محدود محلی و منطقه‌ای، سیما و منظر شهر را مخدوش کرده درنتیجه همدان را به شهری فاقد چهره تاریخی و سبک مشخص در معماری دوران معاصر تبدیل کرده است.

معضل بعدی علائم تجاری است حال آنکه در زندگی مدرن، تابلوهای تبلیغاتی و بنرها لازمه زندگی شهری بوده و در استفاده از آن‌ها تناسب تابلو را از نظر مکان نصب یا اندازه، سطح کیفی و نوع طراحی با کاربرد آن باید مورد توجه قرار داد تا بتواند به محیط، زیبایی بخشیده و آزردگی دیداری به همراه نداشته باشد.

متأسفانه در دهه اخیر رشد فزاینده بنرها و تابلوهای تبلیغاتی در مناطق مختلف شهرها، دیوارهای شهر، صندوق‌های پستی و غیره ناآرامی‌های دیداری زیادی را در شهر همدان پدیدآورده‌اند، به‌راحتی می‌توان دریافت که نحوه طراحی، چاپ و حتی نصب این بنرها به گونه‌ای است که علاوه بر افزایش میزان آلودگی‌های بصری، حقوق شهروندان را نیز زیر پا می‌گذارد. این در حالی است که حتی دیوارهایی که عبارت «نصب هرگونه آگهی پیگرد قانونی دارد» بر روی آن‌ها حک شده نیز از هجوم برچسب تبلیغاتی در امان نمانده‌اند.

گویا، انگیزه‌های مادی سبب نادیده گرفته شدن هویت فرهنگی و انسانی شهروندان شده و هم‌اکنون حجم چشمگیری از فضای شهری در اختیار تبلیغات است، حال آنکه اگر شیوه‌های تبلیغاتی اصولی و قانونمند انجام شده و تبلیغات ساماندهی شود، آرامش روحی شهروندانی که به ناچار هر روز از کنار این آلودگی‌های دیواری عبور می‌کنند، افزایش پیدا می‌کند.

به دیگر سخن در طراحی تابلوها و بیلبوردهای شهری نباید اصول را زیر پا بگذاریم، چراکه منظر شهری کلیدی است برای شناخت فرهنگ، بهانه‌ای است برای ایجاد وحدت فرهنگی، نشان‌دهنده شخصیت بومی شهر، هماهنگی و همخوانی با طبیعت.

برای مثال اگر با دقت به تابلو‌ها و علائم راهنمایی و رانندگی و چگونگی نصب آن‌ها در کنار تابلوهای تبلیغاتی نگاه کنیم، هیچ نوع هماهنگی میان آن‌ها نخواهیم یافت، بلکه نوعی ناهماهنگی، تکرار و بی‌نظمی در بین آن‌ها وجود دارد که سبب از دست دادن ارزش و جایگاه واقعی آن‌ها شده؛ البته در این امر بحث بسیار است اما از آنجایی همگان بر چگونگی تحمیل آلودگی دیداری در شهری همچون همدان واقف هستند، از بیان سایر موارد گذر می‌کنم.

با این تفاسیر ای کاش مدیریت شهری به معنای واقعی در این عرصه ورود کرده و از اهرم‌های لازم برای پیروی از ضوابط تعریف‌شده استفاده کند.