مزارع چندمنظوره شهری؛ راهکاری نوین برای پایداری

پشت‌بام مرکز نمایشگاه پاریس پورت دو ورسای در جنوب پایتخت فرانسه با صدها ستون سفید پوشانده شده است که هر ستون دارای خروجی‌های استوانه‌ای کوچک است که بخشی از یک سیستم کشاورزی بدون خاک با عنوان برج رشد ایروپونیک شناخته می‌شود. ریحان معطر، توت‌فرنگی و کلم‌سبز ازجمله محصولاتی هستند که از هر یک از استوانه‌های خروجی جوانه می‌زنند.
مزرعه Nature Urbaine بزرگ‌ترین مزرعه روی پشت‌بام شهری اروپا است که در بهار 2020 در مکانی با مساحت 14 هزار مترمربع افتتاح شد و در هر فصل می‌تواند بیش از 10 تن میوه و سبزی تولید کند. آب به کار رفته برای آبیاری این برج‌های کشاورزی بازیافت می‌شود و به هیچ عنوان هدر نمی‌رود.
سیستم‌های هیدروپونیک و ایروپونیک این مزرعه توسط کامپیوتر کنترل می‌شود و مصرف آب را به میزان 80 درصد کاهش می‌دهد. انتشار دی‌اکسید کربن این مزرعه 62 درصد کمتر از مزرعه‌های معمولی با میزان تولید مشابه است و با دریافت گواهینامه فرانسوی Ecocert، به‌عنوان نخستین مزرعه شهری کربن‌صفر در جهان به رسمیت شناخته شده است.
چندین شهر دیگر فرانسه نیز در تلاش برای به‌کارگیری راهکار مشابه برای تولید محصولات غذایی موردنیاز خود هستند. از دیدگاه طرفداران، کشاورزی شهری می‌تواند مصرف منابع و انتشار کربن در شهرها را کاهش دهد تا شهرها کمتر در معرض خطر گرمای شدید باشند. علاوه بر این، کشاورزی شهری پیوندهای اجتماعی را در محله‌ها تقویت می‌کند و امنیت غذایی و انعطاف‌پذیری اقلیمی را بهبود می‌بخشد.
مطالعات نشان می‌دهد که فاصله محل تولید و مصرف مواد غذایی و لزوم انتقال مواد با وسایل نقلیه، عامل یک‌پنجم از کل انتشارات مربوط به صنعت مواد غذایی است. راه‌اندازی زمین‌های کشاورزی شهری و تولید مواد غذایی در نزدیکی شهرها می‌تواند تا حد زیادی بر این عامل غلبه کند. موضوع مورد بحث کارشناسان، انتخاب مدل کشاورزی از مزارع عمودی، دیوارهای گیاهی، گلخانه‌های داخلی یا پشت‌بام‌های سبز و میزان مزایای زیست‌محیطی هر کدام است.
*مزارع روی پشت‌بام
در سال‌های اخیر میلیاردها دلار در کشاورزی عمودی سرمایه‌گذاری شد که وعده آن تولید محصولات غذایی به کمک روشنایی LED بود، اما به‌دلیل هزینه‌های عملیاتی بالا و افزایش قیمت انرژی با مشکل مواجه شد. هرچند این مدل از مزارع شهری مولدتر از سایر انواع کشاورزی شهری است اما در مقیاس بزرگ پایدار نخواهد بود.
مناطقی همچون سوئد برای کشاورزی عمودی منطقی هستند، زیرا نور خورشید کمتر دردسترس است و هزینه‌های انرژی کمتری دارد. در مناطق دیگر، کشاورزی روی پشت‌بام راهکار پایدارتری است که فضاهای بدون استفاده را به کار می‌گیرد. تحقیقاتی که در سال 2014 انجام شد حاکی از آن بود که مزارع روی پشت‌بام بولونیا که حدود 82 هکتار سطح پشت‌بام دارد، توانسته 77 درصد از 16 هزار تن غذای مورد نیاز جمعیت را تأمین کند.
این شیوه کشاورزی که مبتنی‌بر ساختمان است، علاوه بر مزایایی که در صنعت مواد غذایی ارائه می‌دهد، ظرفیت بالایی برای افزایش بهره‌وری ساختمان‌ها دارد. مزارع روی پشت‌بام می‌توانند عایق صدا باشند و آلودگی صوتی داخل ساختمان را کاهش دهند، از بازیافت فاضلاب ساختمان برای آبیاری استفاده کنند و به خنک شدن ساختمان و کاهش مصرف انرژی برای تهویه کمک کنند. علاوه بر این، فروش مازاد محصولات زراعی به رستوران‌ها و هتل‌های محلی می‌تواند بخشی از هزینه‌های ساختمان را جبران کند.
کشاورزی شهری با تولید غذای بیش از موردنیاز می‌تواند راهکاری برای بحران‌های اقتصادی و زیست‌محیطی در شهرها باشد. افزایش میزان پوشش گیاهی در شهرها به مبارزه با اثرات پدیده گرمایش جهانی، به‌ویژه جزایر گرمایی شهری کمک می‌کند.
از دیگر ابتکارات پاریس می‌توان به مزرعه قارچ در یک پارکینگ بدون استفاده اشاره کرد که محصولات خود را تا شعاع 15 کیلومتری توزیع می‌کند و مزرعه‌ای به مساحت هفت هزار مترمربع روی یک ساختمان مرکز داده که گلخانه آن توسط گرمای تولیدی از 300 سرور موجود در آن گرم می‌شود.
بیمارستانی در بوستون غذای بیماران خود را از محصولاتی تهیه می‌کند که روی پشت‌بام پرورش داده شده‌اند. مزرعه روی پشت‌بام مرکز پزشکی بوستون (BMC) بیش از 25 نوع محصول تازه و ارگانیک را به صورت رایگان در اختیار بیماران کم‌درآمد قرار می‌دهد و با این کار نه‌تنها نیاز بیماران به محصولات ارگانیک را برآورده می‌کند، بلکه بخشی از تعهد BMC به پایداری است. این مزرعه باعث کاهش رواناب طوفان، افزایش فضای سبز و کاهش مصرف انرژی از جمله انرژی مورد نیاز برای حمل‌ونقل مواد غذایی به بیمارستان می‌شود.
دانشگاه Thammamasat در بانکوک به منظور افزایش تاب‌آوری در برابر تغییرات آب‌وهوا، مزرعه‌ای روی پشت‌بام ساختمان‌ها راه‌اندازی کرده است که با مساحت بیش از 22 هزار مترمربع عنوان بزرگ‌ترین مزرعه روی پشت‌بام آسیا را به خود تخصیص داده است. بام سبز دانشگاه با ترکیب معماری منظره مدرن و راهکارهای سنتی زراعت و همچنین بام خورشیدی به مقابله با تأثیرات آب‌وهوایی منطقه رفته است.
با این حال، ظرفیت تجاری چنین تلاش‌هایی به احتمال زیاد محدود است و محققان به این نتیجه رسیده‌اند که کشاورزی شهری می‌تواند سالانه 180 میلیون تن غذا معادل حدود 10 درصد از تقاضای جهانی برای حبوبات و سبزیجات را تولید کند. سازمان شهرسازی پاریس تخمین می‌زند که برای تولید میوه و سبزی کافی برای جمعیت پاریس 11 هزار هکتار و برای افراد غیرمقیم پنج هکتار زمین لازم است که 1.5 برابر وسعت شهر است. فضای محدود، خاک آلوده و دسترسی محدود به منابع ازجمله چالش‌هایی است که مزارع شهری با آن مواجه هستند.
*کشاورزی در حاشیه شهر
کارشناس سیستم‌های کشاورزی و غذایی تاب‌آور در مناطق شهری در سازمان ملل متحد، شکل مرتبطی از کشاورزی شهری را معرفی می‌کند که حفظ یا احیای فعالیت‌های کشاورزی در مناطق حیاتی حاشیه‌شهری نزدیک به شهر است. این راهکار علاوه بر تولید محصولات موردنیاز شهر، دسترسی به مواد غذایی تازه را به‌ویژه برای خانواده‌های کم‌درآمد حومه شهر افزایش می‌دهد. در روستاهای حومه شهر که زمین بیشتری در دسترس است، کشاورزی می‌تواند منبعی برای اشتغال و درآمد و فضایی برای گردهم آمدن افراد باشد.
گسترش شهرها معمولاً در حاصلخیزترین مناطق اتفاق می‌افتد، بسیاری از فضاهای حومه شهر در حال تبدیل شدن به مناطق مسکونی هستند و ارزش خود را از دست داده‌اند. راه‌اندازی مزارع و زمین‌های کشاورزی در حومه شهرها، رونق را به این فضاها باز می‌گرداند و راهی برای حمایت از جوامع ساکن در این مناطق است.
برای مثال، در بارسلونا مناطق تاریخی و فرهنگی نسبت به مناطق کشاورزی از حمایت‌های قانونی قوی‌تری برخوردار هستند و برای توسعه شهر از مناطق کشاورزی استفاده می‌شود. با این وجود، اقداماتی برای حفاظت از زمین‌های کشاورزی در حاشیه شهر در پارک سه هزار هکتاری آگریس انجام شده که یک الگوی جهانی برای کشاورزی پیرامون شهری در نظر گرفته می‌شود.
با در نظر گرفتن این موضوع، سازمان بازسازی شهری فرانسه در سال 2020 پروژه‌ای به نام محله‌های حاصلخیز را برای ساخت 100 مزرعه شهری در سراسر کشور با تأکید بر جوامع محروم راه‌اندازی کرد که شامل منطقه‌ای در لیل در میان مجموعه‌ای از 1500 واحد مسکونی اجتماعی، یک مزرعه کوچک با هدف ایجاد اشتغال در ناحیه‌ای از لوریان و یک زمین صنعتی سابق در حومه سن‌سن‌دنی است. کیتو، پایتخت اکوادور نیز به‌تازگی حرکت پیشگامانه‌ای را انجام داده است تا کشاورزی شهری را به‌عنوان بخشی از طرح جامع خود در برنامه‌های توسعه شهری بگنجاند.
ژاپن کشاورزی عمودی را به‌عنوان بخشی از برنامه‌های کشاورزی هوشمند خود توسعه داده است. در حال حاضر بیش از 200 مزرعه عمودی در حومه‌های شهری ژاپن وجود دارد که بر تولید سبزیجات تمرکز دارند و بیشتر مراحل کشت‌وکار در آن‌ها به‌صورت خودکار انجام می‌شود.
کشاورزی شهری در کره جنوبی رشد چشمگیری دارد و یکی از محبوب‌ترین مزارع شهری، یک مزرعه عمودی در حومه سئول است که در یک تونل بدون استفاده راه‌اندازی شده و لقب مزرعه زیر کوه را گرفته است. این مزرعه از LED و فناوری‌های نیمه‌اتوماتیک برای کشت سبزی‌های برگ‌دار استفاده می‌کند.