ارز چندنرخی چطور رانت ایجاد می‌کند؟

چندنرخی بودن ارز با ایجاد مزیت‌های ناپایدار در قیمت‌های نسبی نهاده‌های تولید وارداتی و رابطه مبادله تجاری بهره‌مند از نرخ‌های ارز ترجیحی، موجب تضعیف قدرت رقابت نهاده‌ها و تولیدات داخلی، وخامت تراز تجاری و همچنین انقباض نسبی اجزای خالص صادرات غیرنفتی می‌‎شود.
منابع ارزی ترجیحی نوعی یارانه برای واردات کالاها و خدمات تلقی شده که با هدف کاهش رشد هزینه‌های مصرفی خانوار و همچنین تولیدکنندگان تخصیص می‌یابد اما همین یارانه مستقیم و غیرمستقیم زمینه اخلال در ساز و کارهای قیمتی و تخصیص غیر بهینه عوامل تولید و منابع مالی در بازارهای عوامل و پول می‌شود.
*ارز چندنرخی و تضعیف تراز تجاری
در واقع دولت از طریق تخصیص منابع ارزی یارانه‌ای، عملاً مزیت‌های قیمتی برای کالاهای مصرفی و نهاده‌های واسطه‌ای و سرمایه‌ای وارداتی بهره‌مند از نرخ‌های ترجیحی ایجاد کرده که نخستین پیامد آن افزایش شدت واردات و مصرف آن‌ها در سبد مصرفی خانوار و فرایند تولید بخش‌های مختلف اقتصادی ازجمله صنایع دارویی، مواد غذایی، دام و طیور، انرژی، حمل ونقل است.
قیمت‌های نسبی ارزانتر کالاها و خدمات یارانه‌ای- وارداتی موجب جایگزینی آن‌ها به جای کالاها و خدمات داخلی و همچنین رشد مصرف آن‌ها در سطوح پایین‌تر مطلوبیت نهایی خانوار و ارزش تولید نهایی بنگاه‌های تولیدی در اقتصاد کشور می‌شود و در رشد نسبی واردات نسبت به صادرات و همچنین تضعیف ترازتجاری انعکاس می‌یابد.
سیاست حمایتی ضد تورمی در میان مدت موجب کاهش قدرت رقابت تولیدات داخلی و در نتیجه تضعیف رشد اقتصادی و تراز تجاری غیرنفتی اقتصاد کشور شده است.
*صادرات مجدد کالاهای بهره‌مند از ارز ترجیحی
کالاهای ثبت سفارش شده با نرخ‌های ارز ترجیحی لزوماً منطبق با نرخ‌های یارانه‌ای مورد قیمت گذاری و عرضه قرار نگرفته و بعضاً بدون تغییر و یا پس از پردازش ساده، مورد صادرات مجدد مثل شکر، روغن خوراکی، دارو، گندم و آرد قرار می‌گیرند.
بسیاری از واردکنندگان کالاها و خدمات وارداتی، به‌منظور بهره‌مندی از منابع ارزی یارانه‌ای و همچنین حقوق و عوارض ترجیحی، در سنوات گذشته اقدام به جعل کدهای کالایی و یا اظهارنامه‌های گمرکی کردند.
این فرایند به ترتیب موجب افزایش مازاد تقاضا برای بهره‌مندی از ارز ترجیحی، بالاتر از ظرفیت عرضه دولت، رشد مازاد تقاضای کل، افزایش مستمر شکاف میان نرخ‌های برابری غیررسمی و رسمی و همچنین تداوم ناپایداری بازار ارز شده است.
شکل‌گیری پایدار مازاد تقاضا در بازار ارز ترجیحی موجب رشد تقاضای احتیاطی ارز برای واردات کالاها و خدمات مورد حمایت و نیز افزایش تقاضای سوداگرانه در بازار مذکور شده که عملا با رشد مضاعف متوسط نرخ‌های برابری ارز همراه بوده است.
*چطور ارز چندنرخی، تکانه‌های ارزی را تشدید می‌کند؟
افزایش مستمر نرخ مؤثر اسمی ارز در شرایط چندنرخی بودن ارز همچنین موجب کاهش عرضه منابع صادرات غیرنفتی با هدف حفظ قدرت خرید منابع درآمدی صادراتی و پس‌انداز نهادی شده که مستقیماً زمینه افزایش تعداد و شدت تکانه‌های وارده در بازار را فراهم می‌سازد.
کاهش فاصله زمانی تکانه‌های وارده بر نرخ‌های برابری ارز در یک سازوکار مارپیچ نه تنها موجب رشد بیشتر تقاضا نسبت به عرضه حتی در شرایط اعمال پیمان ارزی صادراتی می‌شود، بلکه به علت پایداری فرایند تخصیص ارز ترجیحی حساسیت نیروهای عرضه و تقاضای بازار را نیز طی زمان در مقابل نرخ‌های آتی مورد انتظار کاهش خواهد داد؛ طوری که کشش نیروهای عرضه و تقاضای بازار تضعیف و در مقابل اندازه تکانه‌های وارده بر نرخ‌های برابری، اختلالات بازار، و همچنین ناپایداری تراز پرداخت‌های ارزی تقویت شده است.
کاهش ادواری ارزش پول ملی متاثر از رشد پیوسته مازاد تقاضا عملاً موجب افزایش نااطمینانی در بازار ارز، رشد مضاعف تقاضای معاملاتی ترجیحی و همچنین افزایش تقاضاهای احتیاطی و سوداگرانه اسعار غیر ترجیحی به علت رشد نااطمینانی ناشی از افزایش شکاف میان نرخ‌های ارز ترجیحی و غیرترجیحی در اقتصاد ایران شده است.