سقوط تاریخی جمعیت

آمارهای مؤسسه تحقیقات جمعیتی کشور نشان می‌دهد، تعداد تولدها در سال 1401 معادل یک‌میلیون و 75هزار و231مورد بوده که در سال 1402 به یک میلیون و 57 هزار و 958 مورد رسیده که این روند نشان‌دهنده کاهش 1.6 درصدی (حدود 17هزار نفری) است. وضعیت از جایی نگران‌کننده می‌شود که کاهش نرخ تولد را در کنار چالش‌های دیگری مثل سالمندی جمعیت، سقط جنین و برهم خوردن ساختار جمعیتی کشور در نظر بگیریم. چراکه در حال حاضر تقریباً 10 درصد جمعیت ایران سالمند هستند اما با تداوم وضع فعلی، تا سه دهه آینده، 30 درصد جمعیت در بازه سالمندی بالای 60 سال قرار خواهند گرفت که منجر به ابر بحران پیری جمعیت در کشور خواهد شد.
*تن رنجور ساختار جمعیتی کشور
در حال حاضر حال و روز ساختار جمعیتی کشور تعریفی ندارد. از یک سو براساس آخرین برآوردهای مرکز آمار ایران، در حال حاضر 9 میلیون و 521 هزار سالمند در کشور زندگی می‌کنند که پنج میلیون و 897 هزار نفر آن‌ها در سنین بین 60 تا 70 سال، دو میلیون و 658 هزار نفر در سنین بین 70 تا 80 سال و 966 هزار نفر از سالمندان کشور نیز در سنین بالاتر از 80 سال قرار دارند. از طرف دیگر براساس مطالعات انجام‌شده در کشور، به طور میانگین سالانه بین 350 تا 530 هزار سقط در کشور انجام می‌شود و تقریباً یک‌سوم تولدها در کشور از دست می‌رود که از این تعداد تنها حدود 10 تا 12 هزار سقط با مجوز قانونی و از سوی پزشکی قانونی انجام می‌شود. این در حالی است که بنابر اعلام بهرام عین‌اللهی، وزیر سابق بهداشت 3.5 تا چهار میلیون نفر نیز در کشور نابارور هستند. این یعنی در عین حال که بخش زیادی از جمعیت ما روبه پیری می‌رود، جمعیت جدیدی هم با توجه به نرخ ناباروری و سقط جنین جایگزین آن نمی‌شود.
*در آستانه ورود به مرحله تله باروری هستیم
رئیس پژوهشکده مطالعات و سیاست‌گذاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی با توضیحی درخصوص تله جمعیتی می‌گوید: تله جمعیتی زمانی اتفاق می‌افتد که تعداد بچه‌هایی که هر زن از 15 تا 50 سالگی یعنی طول دوره باروری به دنیا می‌آورد به کمتراز 1.5 فرزند به ازای هر مادر برسد، در این صورت کشوروارد تله باروری پایین شده است. یعنی دیگر سیاست‌های جمعیتی در افزایش شاخص باروری کل، اثرگذاری خود را از دست می‌دهد و ساختارها و شرایط جامعه به گونه‌ای متحول شده که مشوق‌ها و کمک‌های اقتصادی، اثرگذار نیست. اگر هم اثرگذار باشد، بسیار ضعیف بوده و معنادار نخواهد بود.
محمود مشوق، مطرح می‌کند: در ایران میزان باروری کل در سال1401، 1.6 بوده است و اکنون با کاهش این روند، در آستانه ورود به مرحله تله باروری هستیم. این استاد دانشگاه علت مسئله فوق را ساختار سنی جمعیت کشور دانسته و می‌گوید: به عبارت دیگر اکنون ظرفیت تجدید نسل و فرزندآوری در کشور ما در حال کاهش است، چون دوره باروری زنان در کشور ما معمولاً بین 20 تا 35 سال است و باتوجه به این‌که میانگین سنی زنان در سن باروری،درحال افزایش است، این افراد از لحاظ سنی از فرزندآوری خارج می‌شوند. نسل‌های بعدی که در جامعه‌شناسی نسل z نامیده می‌شوند، هم تعدادشان کمتر است و هم میل‌شان به ازدواج و فرزندآوری کم است و ارزش‌های آن‌ها متفاوت است.
*در قانون جوانی جمعیت راهکار سنجش اثربخشی دیده نشده
وی با بیان اینکه یکی از مشکلات سیاست‌گذاری‌ها در کشور، این است که براساس معیارهای نسل‌های قبلی تدوین شده و از نظر اثربخشی نسل جدید را درنظر نگرفته است، ادامه می‌دهد: غیر از عدم اثربخشی سیاست‌گذاری‌ها، این روزها تغییر ساختار جمعیتی کشور نیز یک تحول اجتناب‌ناپذیر است و آنچه تحت عنوان سالخوردگی جمعیتی یا کاهش ضریب تجدید نسل از آن یاد می‌کنیم در حال بروز است. به همین دلیل سرمایه‌گذاری‌های دولت در این زمینه، قادر به تغییر ساختار فعلی جمعیت نیست و فقط می‌تواند در آینده اثرگذار باشد.
رئیس پژوهشکده مطالعات و سیاست‌گذاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی با بیان این‌که اگر قوانین به شکل کنونی ادامه پیدا کند، در آینده اثرگذار نخواهد بود، مطرح می‌کند: در تصویب و اجرای هر قانونی، باید اقتضائات زمانی را درنظر بگیریم و باتوجه به تغییرات جامعه، بازنگری صورت گیرد. در غیر این‌صورت تاخر قانونی باعث می‌شود برای چیزی قانون‌گذاری شود که وجود خارجی ندارد.
مشوق ادامه می‌دهد: حال سؤال این است آیا در قانون جوانی جمعیت، راهکارهای ارزیابی و سنجش اثربخشی قانون دیده شده است؟ خیر! بنابراین ما باید بسترشناسی کنیم و این را بدانیم که یک قانون کلی را نمی‌توانیم برای همه افراد و گروه‌ها اعمال کنیم. به همین خاطر باید سیاست‌گذاری‌ها باتوجه به تفاوت‌های قومی، اقلیمی و فرهنگی کشور هوشمندانه باشد.
***زهرا حامدی