ساختار صنعتی ایران‌؛ ضعف‌ها و قوت‌ها

این پدیده به‌دلیل عواملی مانند تقسیم هزینه‌های ثابت بر تعداد واحدهای تولید بیشتر، استفاده بهینه از تجهیزات و نیروی‌کار متخصص و بهبود فرآیندهای تولید رخ می‌دهد.
همچنین مزایای صرفه‌های ناشی از مقیاس، کاهش هزینه‌های تولید، افزایش بهره‌وری، بهبود کیفیت محصولات و توانایی رقابت در بازارهای جهانی از طریق کاهش قیمت تمام‌شده انجام می‌شود. برای بررسی وضعیت صرفه‌های مقیاس در صنایع ایران در بازه سال‌های 99-1395 و شامل 112 کد چهار رقمی ISIC از طرح کارگاه‌های صنعتی10 نفر کارکن و بیشتر از داده‌های مرکز آمار ایران استفاده شده است.
براساس نتایج به‌دست آمده از 112 رشته فعالیت با کد چهار‌رقمی، 77 درصد رشته فعالیت‌های صنعتی بازدهی نسبت به مقیاس بزرگتر از یک دارند‌؛ بنابراین در این صنایع با افزایش دو برابری تولید می‌توان هزینه‌های تولید را کاهش داد. ازجمله این صنایع تولید انواع رنگ و روغن جلا و پوشش‌های مشابه، تولید دوچرخه و صندلی چرخدار معلولان، ساخت تجهیزات پرتودهی، الکتروپزشکی و الکترودرمانی، تولید مالتا و ماءالشعیر، تولید ظروف و محفظه‌های چوبی، تولید پارچه‌های کشباف و قلاب‌بافی، ساخت کالاهای مصرفی الکترونیکی، تولید فرآورده‌های کوره کُک‌‌پزی و تولید بدنه (‌اتاق‌) وسایل نقلیه موتوری و ساخت تریلر و نیم‌تریلر است.
23درصد صنایع شامل 26صنعت (یا رشته فعالیت کد چهار‌رقمی آیسیک) که از صرفه‌های ناشی ازمقیاس برخوردار نیستند وعددی کمتر از یک دارند، عبارتند از صنایع تولید سایرپمپ‌ها، کمپرسورها، شیرها و سوپاپ‌ها‌؛ تولید تجهیزات بالابر و جابجاکننده‌؛ تولید نوشابه‌های بدون الکل، آب معدنی و سایر آب‌های پرشده در بطری‌؛ تولید سایر ماشین‌آلات با کاربرد خاص و تولید ماشین‌آلات استخراج معدن و ساختمان.
از 112 رشته فعالیت با کد چهار‌رقمی تنها 10 درصد صنایع، قیمت کمتر یا مساوی هزینه نهایی تعیین کرده‌اند و رفتاری رقابتی داشته‌اند‌؛ ازجمله صنایع تولید ماشین‌آلات استخراج معدن و ساختمان، تولید سایر پمپ‌ها، کمپرسورها، شیرها و سوپاپ‌ها، تولید سایر ماشین‌آلات با کاربرد خاص، تولید مواد ساختمانی از خاک رس، تولید پوشاک، به‌جز پوشاک از پوست خزدار، تولید نوشابه‌های بدون الکل، آب معدنی و سایر آب‌های پرشده در بطری، تولید قطعات و لوازم الحاقی وسایل نقلیه موتوری، تولید کالاهای نساجی آماده- به‌جز پوشاک، تولید کالاها از بتن و سیمان و گچ‌؛ آماده‌سازی و ریسندگی الیاف نساجی‌؛ کشباف و قلاب‌بافی و ساخت کالاهای مصرفی الکترونیکی را می‌توان نام برد.
به‌عبارت دیگر در صنایع ایران، صرفه‌های ناشی از مقیاس به بهای کاهش رقابت یا افزایش درجه انحصار و کاهش رفاه مصرف‌کننده است.کشورهای مختلف برای بهرهمندی از صرفه‌های ناشی از مقیاس و رقابت سیاست‌ها و اقداماتی رادردستور کار قرار داده‌اند، به‌طوری که ژاپن با ایجاد کنسرسیوم‌های صنعتی بزرگ (کایزِن)‌؛ کره جنوبی با حمایت دولت از صنایع خاص، ایجاد خوشه‌های صنعتی و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه‌؛ چین با ایجاد مناطق اقتصادی ویژه‌؛ آلمان با تمرکز بر مهندسی و تولید محصولات با کیفیت بالا‌؛ فرانسه با حمایت از صنایع بزرگ و ایجاد خوشه‌های صنعتی‌؛ کشورهای اسکاندیناوی با تمرکز بر محیط زیست و اقتصاد دانش‌بنیان‌؛ آمریکا با حمایت از نوآوری و ایجاد شرکت‌های بزرگ چندملیتی‌؛ کانادا با تمرکز بر منابع طبیعی و صنایع مرتبط با آن است.
در ایران همانند بسیاری از کشورهای مختلف جهان آنچنان که گفته شد برای بهره‌مندی از صرفه‌های ناشی از مقیاس سیاستهایی مانند حمایت از صادرات غیرنفتی‌؛ حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی‌؛ ترویج خوشه‌های صنعتی‌؛ حمایت از انتقال فناوری با ایجاد مرکز توسعه فناوری‌؛ حمایت از تحقیق و توسعه‌؛ حمایت از توسعه زیرساخت‌ها و سایر اقدامات به اجرا درآمده است اما همچنان علی‌رغم برخوردای برخی از صنایع از منافع صرفه‌های ناشی از مقیاس، صنعت کشور به توسعه نرسیده است. به‌نظر می‌رسد علت را باید در عدم پایداری قوانین و تنظیم مقررات هوشمند، تحریم‌ها (که ایجاد انحصار می‌کند)، عدم برخورداری از رقابت وارداتی و هوشمند‌ نبودن حمایت‌ها جست‌وجو نمود. بنابراین صنعت کشور نیازمند استقرار نهادهای مدیریتی و قانونی‌ای است که سیاستگذاری بلندمدت داشته باشند.
* خلیل حیدری؛ کارشناس اقتصادی