چندین الگوی توسعه‌ای توسط یونیدو (سازمان توسعه صنعتی ملل متحد) ارائه شده که یکی از آن‌ها الگوی توسعه خوشه صنعتی است که در بسیاری از کشورهای دنیا به اجرا درآمده و موفقیت‌ها و دستاوردهای زیادی هم به‌دنبال داشته است.

براساس تعریفی که از خوشه صنعتی شده به تجمعی از واحدهای کسب و کار که به طور بخشی و جغرافیایی تمرکز یافته و در بستر ارتباط و تکمیل فعالیت‌های همدیگر به تولید و عرضه کالا و خدمات می‌پردازند گفته می‌شود که با چالش‌ها و فرصت‌های مشترکی هم مواجه هستند.

اجرای این الگو از سال 1388 در دستور کار سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران قرار گرفت و سپس پروژه نقشه کشوری خوشه‌ها توسط این سازمان تهیه و در اکثر استان‌های کشور هم پیاده‌سازی شد.

نخستین خوشه صنعتی کردستان هم یک سال بعد در سال 1389 با خوشه مصالح ساختمانی شکل گرفت و دومین مورد آن‌هم در سال 1392 با خوشه طیور پیاده‌سازی و اواخر سال 1399 هم اجرای خوشه فرش در استان کلید زده شد.

  فرآیند اجرای پروژه خوشه صنعتی

اگرچه شرکت شهرک‌های صنعتی در دهه 70 به منظور ایجاد و تأمین زیرساخت‌های شهرک‌ها و نواحی صنعتی آغاز به کار کرد ولی در دهه 80 برای ارائه خدمات نرم‌افزاری با هدف توسعه بازار، ارتقای فناوری و برگزاری تورهای صنعتی و راه‌اندازی خوشه‌های صنعتی و چندین عنوان وظیفه دیگر هم به رسالت‌هایشان افزوده شد.

معاون صنایع کوچک شرکت شهرک شهرک‌های صنعتی کردستان در ارتباط با یکی از این خدمات شرکت شهرک‌ها یعنی خوشه صنعتی گفت: افرادی به اشتباه کلمه ایجاد را برای خوشه صنعتی به کار می‌گیرند و این در حالی است که خوشه ایجادی نیست بلکه فرآیندی چند مرحله‌ای برای دستیابی به هدفی مشخص است.

کامبیز گله‌داری اضافه کرد: تعدادی تولیدات و صنایع در هر منطقه که مزیت لازم را دارند و مواد اولیه تولید آن‌ها از قبل وجود داشته باشد توسط مشاوری مشخص و اولویت‌بندی می‌شود.

وی افزود: علاوه بر کار مشاور اقدام به مطالعه امکان‌سنجی به منظور کسب اطلاع لازم از توجیه اقتصادی صنعت و تولید مدنظر برای مطرح کردن آن در قالب خوشه، خواهیم کرد.

معاون صنایع کوچک شرکت شهرک شهرک‌های صنعتی کردستان ادامه داد: از طریق کمیته استانی خوشه هم در راستای حمایت از خوشه تعیین شده از اعضا نظرخواهی می‌شود تا با خرد جمعی و هم‌افزایی برای توسعه آن با همکاری نهادهای پشتیبان اقدام شود.

گله‌داری با اشاره به اینکه پس از طی مراحل مذکور اقدام به برگزاری مناقصه خوشه می‌شود، گفت: در این بخش افرادی که دوره آموزشی development agent cluster (CAD) را گذرانده باشند حق شرکت در مناقصه و پذیرش عامل خوشه را دارند. طی دو سال اخیر و با شیوع بیماری کرونا برگزاری دوره آموزشی سی‌ای‌دی به طور حضوری برگزار نشده و همین منجر به ایجاد وقفه و مشکلاتی در عرصه خوشه‌سازی شده است که به‌منظور کاهش این مسائل یک دوره با شرکت تعداد اندکی از طریق فضای مجازی برگزار شد و از کردستان هم سه نفر معرفی شدند. 6 نفر در کردستان تاکنون دوره آموزشی عامل خوشه (CAD) را گذراندند و هرچند الزامی است هر سه سال یک‌بار آن را تمدید کنند اکثر این افراد چنین اقدامی را انجام ندادند و این می‌تواند مانعی بر سر راه اجرای خوشه‌های صنعتی در استان باشد.

عامل خوشه طی پیاده‌سازی و اجرای این پروژه به غیر از مطالعه امکان‌سنجی باید مطالعه شناختی را هم در ارتباط با خوشه مورد نظر انجام دهد و در تماس با ذی‌نفعان خوشه و نهادهای پشتیبان باشد.

  حمایت ویژه از پیاده‌سازی خوشه‌های صنعتی در استان

وی افزود: کل پروژه خوشه سه ساله بوده و یک سال هم قابل تمدید است و بعد از این زمان عامل خوشه از فرآیند خارج می‌شود و وظایف خود را به یکی از نهادها همچون تشکل، تعاونی و یا انجمنی واگذار می‌کند تا به‌صورت شبکه هماهنگ یا فراگیر وظایف عامل خوشه را ادامه دهند. طی سه سال برگزاری هر خوشه‌ای شرکت شهرک‌های صنعتی استان هزینه عامل توسعه را متحمل می‌شود و حمایت ویژه‌ای در زمینه آموزش، برپایی نمایشگاه، برگزاری تور صنعتی، انتقال فناوری، دانش‌بنیان کردن واحدها و تهیه مستند در ارتباط با خوشه می‌کند.

به گفته معاون صنایع کوچک شرکت شهرک شهرک‌های صنعتی کردستان این حمایت‌ها هم تنها مختص به واحدهای مرتبط خوشه مستقر در شهرک‌ها و نواحی صنعتی نمی‌شود به‌عنوان نمونه در خوشه مصالح ساختمانی از ماسه‌شویی‌های خارج شهر هم حمایت‌هایی صورت گرفت.

گله‌داری با اشاره به اینکه بعد از سه سال و خروج عامل خوشه هم بسته به نیاز خوشه حمایت را ادامه می‌دهیم، اعلام کرد: براساس آخرین اولویت‌بندی انجام شده 14 خوشه صنعتی در استان شناسایی شده است و به‌تدریج به پیاده‌سازی آن‌ها خواهیم پرداخت.

**تنش‌های اقتصادی بازخورد اجرای خوشه را با مشکلاتی مواجه می‌کند

خوشه صنعتی به منظور هماهنگ کردن واحدهایی که از قبل هم وجود داشتند و به طور پراکنده‌ کار می‌کردند پیاده‌سازی می‌شود تا این واحدها به صورت متحدالشکل درآیند و بتوانند باهم فعالیت داشته باشند و در نمایشگاه‌های خارجی یا داخلی با یک برند مشخص مانند برند فرش کردستان حضور پیدا کنند.

مهم‌ترین گام در اجرای پروژه خوشه صنعتی، انتخاب صحیح خوشه برای توسعه است و مادامی که این مهم صحیح انجام شود همه مراحل به‌خوبی پیش می‌رود و دستاورد لازم هم حاصل خواهد شد. خوشه‌ها به عنوان راهکاری برای رفع مشکلات صنایع کوچک و متوسط مطرح شدند حال این سؤال پیش می‌آید که آیا با پیاده‌سازی دو خوشه مصالح ساختمانی و طیور در کردستان مشکلات واحدهای موجود در این خوشه برطرف شد که معاون صنایع کوچک شرکت شهرک‌های صنعتی کردستان در پاسخ به این سؤال اظهار داشت: طی این سال‌ها تنش‌های اقتصادی به دلایل مختلف به‌ویژه تحریم‌ها به حدی زیاد بوده که همه واحدهای صنعتی با مشکلات زیادی مواجه شدند.

گله‌داری اضافه کرد: در شرایطی می‌توان بازخورد مطلوبی از اجرای پروژه‌ای مانند خوشه‌سازی گرفت که شرایط ثابت باشد ولی زمانی که پارامترها تغییر می‌کنند صحت اندازه‌گیری هم کاهش پیدا خواهد کرد.

وی افزود: آنچه در خوشه‌سازی مدنظر است و بر تحقق آن اصرار داریم پایابودن خوشه است یعنی در پایان سال سوم انجمن و تشکلی از آن باقی بماند که کارها و وظایف عامل خوشه را ادامه دهند.

  هر صنعت و تولیدی قابلیت ورود به مدل توسعه خوشه را ندارد

یکی از مسائل مهم پیشروی خوشه ضعف فرهنگ همکاری و کارگروهی در کشور و به‌تبع استان ما است با توجه به این مهم اعتمادسازی یکی از مهم‌ترین اهداف خوشه به شمار می‌رود که با رسیدن به این هدف کار هماهنگی هم بهتر و سریع‌تر انجام می‌شود.

یکی از عامل‌های خوشه‌های صنعتی در کردستان می‌گوید: مفهوم کار تیمی و گروهی براحتی مورد استقبال قرار نمی‌گیرد و این کار در ایران سخت و در کردستان سخت‌تر است ولی موفقیت در این مهم بستگی به نحوه برقراری ارتباط و توانمندی عامل توسعه در اعتمادسازی دارد.

رحمت‌الله علاقبندان اضافه کرد: خوشه ذهن‌ها را به سمت صنعت می‌برد در حالی که می‌تواند الزاماً صنعتی نباشد و هر نوع کسب و کار دارای شرایط لازم را شامل شود.

وی با اشاره به اینکه در ایران پیاده‌سازی این مدل به سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی واگذار شده است، افزود: براساس چارچوبی که توسط یونیدو تعیین شده نخستین گام انجام مطالعات اولیه به عنوان شناسایی نقشه خوشه در هر استان است.

این عامل خوشه در کردستان که علاوه بر عملیاتی کردن خوشه‌های طیور و فرش امکان‌سنجی خوشه توت فرنگی و سنگ را هم انجام داده است، یادآور شد: لازمه پیاده‌سازی خوشه این است که بستر کار از قبل مهیا باشد تا بتوان برروی ظرفیت موجود کار کرد و در کل قابلیت توسعه را داشته باشد.

علاقبندان با اشاره به اینکه طی یک دهه اخیر 19 خوشه در استان شناسایی شده که سال 1399 هم به‌روزرسانی شده است، گفت: سال نخست پیاده‌سازی خوشه اعتمادسازی و حساس‌سازی، سال دوم برنامه اجرایی و سال سوم هم شامل برنامه خروجی خوشه است.

وی اظهار کرد: زمانی که نقشه خوشه به‌خوبی تهیه و طراحی نشود قدم‌ها و مراحل بعدی هم با مشکل مواجه می‌شود و به عنوان نمونه براساس کار مطالعاتی که برروی خوشه توت فرنگی انجام دادیم این محصول در استان شرایط لازم را برای ورود به این مدل توسعه‌ای ندارد.

ازآنجاکه بیش از 90 درصد واحدهای تولیدی بخش صنعت را واحدهای کوچک تشکیل داده اند و در این واحدها به دلیل اینکه همه کارها از جمله ساماندهی، بازاریابی و حسابداری و غیره توسط مالک انجام می‌شود همواره با ضعف مدیریت مواجه‌اند و در آن‌ها هم نوآوری در ایده و فرآیند تولید کمتر مشاهده می‌شود بنابراین با تجمیع این واحدها در قالب خوشه می‌توان شاهد کاهش هزینه‌ها، بهینه‌سازی رقابت، تسریع در یادگیری و نوآوری، کسب اطلاعات در خصوص بازار، مسائل فنی و سایر موارد تخصصی بود.

بنابراین خوشه‌سازی می‌تواند بهترین راهبرد برای توسعه صنعتی استان باشد به شرطی که از همان ابتدا پیاده‌سازی آن براساس چارچوب و معیارهای مطرح‌شده در این راستا انجام شود که این مهم نیز در گرو انتخاب صحیح عامل خوشه و وجود نهادهای پشتیبان پای کار و حمایت ویژه متولی این پروژه است.

لازم به ذکر است؛ خوشه‌های کسب و کار می‌توانند در هر یک از زیربخش‌های تولیدی، صنعتی، خدماتی، کشاورزی، هنری و صنایع‌دستی فعال باشند و براساس اعلام معاون صنایع کوچک سازمان صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی ایران تا پایان خرداد سال جاری، 495 خوشه صنعتی در سطح کشور شناسایی و 106 پروژه توسعه خوشه‌ای نیز خاتمه یافته است.