توسعه شهرها و گسترش شهرنشینی علاوه بر کالبد شهرها، روح جاری در کالبد شهر را نیز تحت تأثیر قرار داده است. امروزه اهمیت و ضرورت مشارکت در انجام طرح‌ها و برنامه‌های شهری به منظور افزایش کیفیت، کاهش هزینه‌ها، افزایش بهره‌وری، سهیم کردن شهروندان در پذیرش مسئولیت، فراهم‌سازی نیروی انسانی و مالی برای شهرداری‌ها، کاهش بار تصدی‌گری در سطوح ملی نسبت به برنامه‌های محلی و افزایش آگاهی شهروندان بر کسی پوشیده نیست.

مشارکت شهروندان در روند تصمیم‌گیری یکی از عناصر اصلی حکومت مردمی است و افزایش مشارکت آنان می‌تواند در ایجاد تعادل در شهر نقش ارزنده‌ای ایفا کند. توسعه شهرها و مدیریت زندگی پیچیده شهری بدون همکاری شهروندان ممکن نیست. مشارکت شهروندان، موتور محرک مدیریت شهری است؛ بنابراین ایجاب می‌کند تمام اقشار جامعه در امور شهری همکاری فعال و گسترده‌ای داشته باشند و با مشارکت فعال خواسته‌های مشروع خود را تحقق بخشند.

در گفت‌وگو با فرانک باقری، کارشناس شهرسازی مفهوم و اهمیت مشارکت شهروندی و تأثیر آن بر ابعاد مختلف شهر را بررسی کردیم. مشروح گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

  مفهوم مشارکت شهروندان در جوامع امروزی چیست؟

مشارکت در مدیریت شهری به معنای شرکت فعالانه شهروندان در امور مختلف شهر است. چنین مدیریتی یک فرآیند راهبردی است و می‌تواند از بار مسائل و مشکلات شهری بکاهد و زمینه‌های لازم برای شرکت در مناسبت‌های شهری همچون انتخابات، اسکان و بهداشت را فراهم کند.

امروزه مفهوم جدیدی به نام حقوق شهروندی و مشارکت شهروندان در جوامع مطرح است که با توسعه مدیریت شهری، تحول مشارکتی، آموزش، تحول و پایداری در شهر و توسعه‌یافتگی ارتباط مستقیم دارد. مدیریت هر شهر به سه عنصر شهر، شهروندان و شهرداری بستگی دارد. تعامل دوسویه میان شهروندان و شهرداری موجب مشارکت فعال می‌شود.

هرچقدر مشارکت شهروندان در اداره شهر بیشتر شود، حس تعلق آنان به شهر نیز افزایش می‌یابد. بررسی آسیب‌شناسانه مدیریت شهری می‌تواند در ارائه راهکارهای عملیاتی و به تبع آن توسعه و پویایی شهر و جامعه کمک کند.

شهرها به‌عنوان سکونت‌گاه انسانی، از بدو پیدایش همواره منبع و منشأ توسعه جوامع بشری بوده‌اند و همانند تمام پدیده‌های دیگر با زایش و رشد خود مسائل و مشکلات همزاد داشته‌اند. در چنین شرایطی مدیریت شهری باید در مسیر یک توسعه قانونمند و پایدار قرار بگیرد. نحوه مدیریت بر جریان مطلوب زندگی شهری می‌تواند در بهبود وضعیت سکونتگاه‌های انسانی و توسعه پایدار شهر مؤثر باشد.

  مشارکت دادن شهروندان چه ضرورتی دارد؟

بررسی تجربه‌ها و نظریات موجود در عرصه مدیریت محلی حاکی از آن است که حفظ تعادل میان نیازهای اجتماعی، اقتصادی و محیطی نسل حاضر و آینده، تغییر پارادایمی را در اداره امور ایجاد کرده است، این تغییر پارادایم به ورود مفاهیمی همانند مشارکت شهروندی، جامعه مدنی، شفافیت، پاسخگویی، عدالت و برابری در کنار کارایی و اثربخشی مدیریت محلی انجامیده و حکمروایی محلی را به عنوان پیش شرطی برای توسعه پایدار و الگوی مناسبی برای مدیریت شهری و روستایی معرفی کرده است.

در دنیای امروز یکی از اصلی‌ترین معیارهای توسعه پایدار ملی، میزان توسعه‌یافتگی شهرها است، به اعتقاد صاحب‌نظران تنها راه دستیابی به توسعه متوازن و پایدار شهری، اصلاح و ارتقای ساختار نظام مدیریت شهری است.

  مشارکت شهروندی چه نقشی در تحول نظام مدیریتی شهرها دارد؟

برنامه‌ریزان شهری همواره تلاش کرده‌اند با جلب مشارکت‌های مردمی به اهداف خود در زمینه اجرای طرح‌ها و برنامه‌ها به بهترین نحو ممکن دست یابند، از نیمه دوم قرن بیستم مفهوم مشارکت با نگرشی نو، به موضوع کلیدی در برنامه‌های توسعه به خصوص برنامه‌های توسعه شهری تبدیل شده است. به منظور تقویت و گسترش مشارکت مردم در برنامه‌ریزی شناخت عوامل مؤثر ضروری است.

امروزه نقش مشارکت‌های شهروندی بر عملکرد مدیریت شهری در تمام عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی و خدماتی مورد توجه است. مشارکت شهروندی نقش مهمی در تحول نظام مدیریتی شهرها به خصوص پیشبرد اهداف مبتنی بر توسعه پایدار شهری دارد. بیشتر صاحب‌نظران حوزه مدیریت شهری، تجربه مدیریت متمرکز شهر را شکست‌خورده می‌دانند و آن را بدون مشارکت شهروندان ناموفق ارزیابی می‌کنند، از این‌رو جلب مشارکت شهروندان یکی از دغدغه‌های اصلی مدیریت‌های نوین شهری محسوب می‌شود.

روند فزاینده رشد شهرنشینی، گسترش شهرگرایی و پیچیده‌تر شدن نظام جامعه شهری از جمله عواملی است که ضرورت مشارکت شهروندان در مدیریت شهری را بیش از پیش کرده است؛ لذا بهره‌گیری از مشارکت مردم در فرآیند مدیریت شهری از ضروری‌ترین تغییراتی است که باید در نظام برنامه‌ریزی شهری مورد توجه قرار گیرد.

  مشارکت شهروندان چه تأثیری بر افزایش کیفیت زندگی شهری دارد؟

توسعه فناوری در عرصه مسائل اجتماعی و زندگی شهری، گسترش بافت‌های شهر، تغییر الگوی زندگی و تشکیل خانواده و تشدید نیاز به مسکن، افزایش تعداد اتومبیل، افزایش قیمت زمین و مسکن، نیاز به انواع خدمات عمومی، پیچیده‌تر شدن مسائل بهداشت شهری و نیاز به گسترش فضای سبز بر شرایط زندگی در شهرها اثر گذاشته است، از سوی دیگر ساختار و شکل حکومت‌داری به نحوی بوده که شهروندان را مطالبه‌گر کرده است، به نحوی که کمتر کسی در قبال خدمات مورد مطالبه، برای خود تکلیفی قائل است.

طی سال‌های اخیر دولت و مدیران شهری کشور تلاش کرده‌اند از طریق وضع و اجرای قوانین و مقررات جدید به نحوی مردم را در امور شهری مشارکت دهند. عالی‌ترین تلاش برای مشارکت در تشکیل شوراهای اسلامی شهر تجلی یافته و شورایاری و پلیس محلات، نمایه‌های دیگری از تلاش برای توسعه مشارکت است؛ مشارکت شهروندان در امور شهری موجب افزایش درک و آگاهی شهروندان از مسائل مربوط به آن‌ها می‌شود و به ایجاد جامعه بهتر کمک می‌کند.

مشارکت شهروندان توانایی‌های جامعه برای هماهنگ کردن کنش‌های افراد به‌منظور توسعه و بهبود کالاهای جمعی ارزشمند را تقویت می‌کند و فرصت‌های تدوین سیاست‌های هوشمندانه را افزایش می‌دهد.

  میزان مشارکت شهروندان در شهرهای ایران مطلوب است؟

امروزه واژه مدیریت شهری در کشور ما مفهوم ویژه‌ای ندارد که بر اساس آن جایگاه و نظام خاص اداره شهر را در ذهن تداعی کند، به عبارت دیگر در ایران، سامانه‌های مدیریتی شهرها از حداقل ساختارهای نظام‌مند و متناسب با نیازهای امروزی شهرها برخوردار هستند؛ نیازهای وسیع شهروندان در تمام زمینه‌ها از یک‌سو و سیاست‌های متفاوت و گاه متضاد دستگاه‌ها خدمات‌رسان شهری برای پاسخگویی به این نیازها از سوی دیگر، فضایی را فراهم کرده که به دلیل ناهماهنگی دستگاه‌ها و چرخه معیوب اداره شهر، اثربخشی سیاست‌ها را به حداقل ممکن کاهش داده است.