به انگیزه نزدیک شدن به روزهای پایانی سال و در راستای معرفی «ترین»های فرهنگ و هنر در سال 1401، در بخش پُرکارهای تصویر به چهره‌ای مانند «سعید ابوطالب» رسیده‌ایم که در ادامه این گزارش، کارنامه این کارگردان و مستندساز مرور خواهد شد.

‌*** حضور فرهنگی در عرصه سیاست

سعید ابوطالب یکی از شخصیت‌های فرهنگی ایران است که حضورش در عرصه سیاست و در مقام رئیس و سخنگوی کمیته هنر و رسانه کمیسیون فرهنگی مجلس هفتم هم بیشتر فرهنگی بود تا سیاسی. راه اندازی شبکه‌ای در صداوسیما با رویکرد پخش برنامه‌های مناسب با عرف اسلامی ـ ایرانی از طرح‌های سعید ابوطالب بود که البته در آن زمان به نتیجه نرسید. ابوطالب با شعار «من آمده‌ام در مجلس تا نقد کنم»، به کار در عرصه سیاست ادامه داد تا در نهایت به زعم برخی، به خاطر نقدهای تند خود از راه یافتن به دوره بعدی مجلس بازماند.

*** معرفی ساختاری به نام رئالیتی شو به تلویزیون ایران

می‌توان گفت ابوطالب از نخستین کارگردان‌هایی است که با رغبت نشان دادن به «رئالیتی شو»، این ساختار تلویزیونی که مدتی بود در شبکه‌های جهانی پیگیری می‌شد و موفق هم بود را به فضای رسانه ای کشور معرفی و در حقیقت آن را احیاء کند. در این سال‌ها رئالیتی شوهای متعددی را از او چه در تلویزیون و چه در شبکه نمایش خانگی را شاهد بوده ایم که نخست در قالب مسابقه‌های میدانی مانند «رالی ایرانی»، «سرزمین دانایی» و «هفت روز و هفت ساعت» آغاز شد و با مسابقات استدلالی استنتاجی همچون «شبهای مافیا»، «پدرخوانده» و «ارتش سری»، ادامه پیدا کرد.

*** حاشیه‌های «شام ایرانی» و دعواهای بازیگران مقابل دوربین

«شام ایرانی» سعید ابوطالب از جمله برنامه‌هایی از این کارگردان است که اگرچه پیشتر در شبکه‌های دیگر فارسی زبان و همچنین شبکه نمایش خانگی (توسط بیژن بیرنگ) ساخته شده بود، اما به دلیل استمرار در تولید و همچنین حضور چهره‌های مطرح عرصه بازیگری، فوتبال و... توانست جایگاه خود را نزد مخاطب به خوبی تثبیت کند.

نمایش دعوای بازیگران مقابل دوربین، ورود به خانه‌های سلبریتی‌ها و نشان دادن وجه تازه ای از شخصیت‌های آنها، همچنین استفاده از چهره‌های بین‌المللی، از دلایل پرمخاطب شدن «شام ایرانی» سعید ابوطالب بود؛ به نحوی که برای برخی بینندگان علاقمند به فضای پاپاراتزی، این برنامه مرجعی شناختی قرار گرفت تا به واسطه آن بازیگران محبوبشان را که پیشتر فقط شسته رفته در مجامع رسمی و در قالب نقش‌های از پیش تعیین شده دیده بودند را قضاوت کنند.

*** رقابت‌های جذاب از نوع مافیایی

سعید ابوطالب پس از مدتی کارِ همزمان در تلویزیون و شبکه نمایش خانگی، فضا را در شبکه نمایش خانگی برای ساخت رئالیتی شو مناسب تر دید؛ به نوعی که او در یک سال اخیر چند رئالیتی شو برای پلتفرم‌ها ساخته است. وقتی که «شب‌های مافیا» را کارگردانی کرد، مسابقه ای که پیشتر با حضور مافیابازان حرفه ای در تلویزیون تولید و پخش می‌شد، همانند شام ایرانی، بنا را بر همکاری با سلبریتی‌ها و چهره‌ها قرار داد. هرچند به اعتقاد برخی منتقدانش، افرادی که مقابل دوربین مسابقات و برنامه‌های او قرار می‌گرفتند، بیش از آنکه سلبریتی باشند، بازیگران دست دوم یا سلبریتی‌های فراموش شده ای بودند که به انگیزه دیده شدن دوباره، به حضور مقابل دوربین‌های این مسابقه جنجالی تن می‌دادند. با این همه سعید ابوطالب با ساخت «شبهای مافیا» به خواسته ای که در سر داشت رسید و توانست سیلی از بینندگان را روانه پلتفرم پخش کننده کند. هرچند بعد از مدتی به دلیل اختلاف نظر، ساخت این رئالیتی شو را منتفی اعلام کرد و بازی «پدرخوانده» را با به روزرسانی و تفاوت‌هایی در کاراکترها، در پلتفرم دیگری روی کار آورد.

ابوطالب همزمان با پخش «پدرخوانده»، به ناگهان «ارتش سری» را هم در همان پلتفرمی که زمانی «شبهای مافیا» را در آن تولید می‌کرد، رو کرد و اصلا بعید نیست که به زودی پخش بازی استدلالی جدیدی را هم از او شاهد باشیم.

*** سعید ابوطالب کیست؟

سعید ابوطالب فارغ التحصیل کارشناسی شیمی از دانشگاه تهران، تهیه کنندگی تلویزیون در دانشکده صداوسیما و کارشناسی ارشد علوم سیاسی است. دوران تحصیل را در مدرسه علوی گذراند همزمان در مدرسه حاج آقا مجتهدی طلبگی نیز می‌خواند. در 16 سالگی به جبهه رفت و دو بار مجروح شد. پس از بازگشت از جبهه دیپلم ادبیات و ریاضی خود را گرفت و در مقطع کارشناسی رشته شیمی دانشگاه تهران پذیرفته شد. در کنار شیمی به طلبگی، آموزش فیلمسازی در موزه سینما و یادگیری فیلمنامه نویسی در حوزه هنری مشغول شد. او دوره تهیه کنندگی را نیز در موزه سینما گذراند. برای ادامه تحصیل در مقطع فوق لیسانس، رشته علوم سیاسی را دنبال کرد. مدتی به عنوان روزنامه نگار در روزنامه جمهوری اسلامی کار می‌کرد.

سال 1374 با کارگردانی و تهیه کنندگی فیلم مستندی با عنوان «واژه ای به نام استقامت» که درمورد شهید تندگویان بود، وارد تلویزیون شد. هنگامی که آمریکا به عراق حمله کرد ابوطالب به همراه گروه فیلمبرداری به عراق رفت که توسط نیروهای آمریکایی بازداشت شد. او چهار ماه بعد به ایران بازگشت و به عنوان چهره فرهنگی اصولگرا معرفی شد. در همان زمان در انتخابات هفتمین دوره مجلس، به خانه ملت راه یافت و به عنوان نماینده مردم تهران مشغول کار شد. ابوطالب سخنگوی کمیته هنر و رسانه کمیسیون فرهنگی مجلس بود که ریاست آن را نیز برعهده داشت.

*** مقاومت تلویزیون در برابر نام رئالیتی شو

او اولین بار رئالیتی شویی به نام «سرزمین دانایی» را برای تلویزیون ساخت. آن موقع ساختار رئالیتی شو چندان تعریف نشده بود، بنابراین این قالب را از ابوطالب نمی‌پذیرفتند و می‌گفتند باید اسم نمایش یا مسابقه رویش بگذارید و از قالب‌های تعریف شده قدیمی باشد. به همین دلیل هم تا مدتی جا افتاده بود که رئالیتی شو، همان مستند مسابقه است؛ درصورتی که یکی از قالب‌های رئالیتی شو می‌تواند مسابقه باشد.

سعید ابوطالب خود درباره ساخت قالب‌های متنوع برنامه در تلویزیون، عنوان کرده بود: در تلویزیون‌های دنیا به خاطر تنوع شبکه‌ها و دیدگاه‌ها و همچنین تعاریف متفاوت از برنامه‌ها، تنوع ساختار زیاد است. ما هم با کمی جسارت ـ هم در برنامه سازان و هم در مدیران سازمان صداوسیما ـ در تلویزیون خودمان می‌توانیم به این سمت برویم؛ البته در این سال‌ها مقداری این مطلب جا افتاده که اجازه دهیم برنامه‌ها با تعاریف مختلفی ساخته شود. وقتی یک ذهن خلاق طرحی را به تلویزیون سفارش می‌دهد، می‌پرسند این چیست و طراح مجبور است برای اینکه به ذهن سفارش دهنده نزدیک شود، اسمی رویش بگذارد و بگوید مثلا مستند یا کار نمایشی است. بر همین اساس تعداد قالب‌ها در تلویزیون ما محدود است؛ در حالی که در دنیا انواع برنامه‌های تلویزیونی در ژانرهای مختلف ساخته می‌شود که خیلی‌ از آنها جذاب است و خیلی‌ها هم تجارب ناموفقی بوده است. امیدوارم جوان ترها ساختارهای جدیدی را کشف کنند و مخاطبان ما به تلویزیون بازگردند.

*** حاشیه سازِ فراری از حاشیه

ابوطالب که تلاش می‌کرد همیشه از حاشیه در برنامه سازی دوری کند، در عمل برنامه‌هایی را تولید کرد که اغلب دچار حاشیه می‌شدند.

با این همه او در این‌ زمینه گفته بود: فکر می‌کنم برخی از برنامه‌هایی که خودشان قابلیت دیده شدن ندارند، گاهی از این حربه استفاده می‌کنند و حاشیه سازی می‌کنند تا نظر مخاطب را به سمت برنامه جذب کنند. طبیعتا در مجموعه «شب‌های مافیا» ما از حاشیه سازی پرهیز می‌کنیم و سعی می‌کنیم همه اتفاقات حرفه‌ای و بدون حاشیه انجام شود تا به کار لطمه ای وارد نشود.

*** ماجرای شب‌های مافیا؛ جنگ ذهن‌ها یا رقابت تن ها

ابوطالب مسابقه «شب‌های مافیا» را نخستین بار سال 99 برای پخش از شبکه نمایش خانگی آماده کرد. مسابقه ای که با گروهی دیگر برای نخستین بار از کافه‌ها به تلویزیون و شبکه سلامت تلویزیون کشیده شد و در ادامه با کمی تغییر و البته با حضور چهره‌ها در شبکه نمایش خانگی توسط ابوطالب ساخته شد. «شب‌های مافیا» به رغم حاشیه‌هایی که طبیعت ساخت چنین مسابقه مناقشه برانگیزی است، تا مدت‌ها ادامه پیدا کرد. اما بعد از چند فصل، به دلیل اختلاف‌هایی که به نظر می‌رسید ابوطالب با پلتفرم پخش کننده دارد، به یکباره اعلام کرد این برنامه را به رسانه ای دیگر می‌برد و نامش را هم به «پدرخوانده» تغییر داد. پلتفرم قبلی هم در ادامه مدعی شد که «شب‌های مافیا» را با گروه جدیدی و بدون ابوطالب ادامه خواهد داد که عملا این وعده عملی نشد.

سعید ابوطالب چنین گفته بود که «پدرخوانده» سناریوی پیچیده تری از «شب‌های مافیا» دارد به نحوی که فقط به مدت یک ماه، بازیگران مشغول یادگیری و تمرین آن بوده اند.

*** سعید ابوطالب پس از ترک «مافیا»، «پدرخوانده» را رو کرد

سپس در خبرها آمد که شهریور ماه امسال ضبط فصل اول «پدرخوانده» با اجرای کامبیز دیرباز به پایان رسید و مجید واشقانی، امیرعلی نبویان، بهاره افشاری، بهنام تشکر، حسین سلیمانی، پژمان بازغی، ارسلان پروانه، امیرحسین رستمی، امیر مهدی ژوله، کامران تفتی، بیژن بنفشه خواه، کمند و سپند امیرسلیمانی، فرزاد حسنی و... از جمله بازیگرانی بودند که برای شرکت در این مسابقه از آنها نام برده شد. با این همه پخش «پدرخوانده» هم از همان ابتدا با حاشیه‌هایی همراه شد.

فردی که پیشتر به عنوان مربی «شب‌های مافیا» از او یاد شده بود، در فضای مجازی مدعی شد، طراح اصلی پدرخوانده است و بدون دستمزد کنار گذاشته شده است. این ادعا سوی سازندگان «پدرخوانده» هم با واکنش همراه و اعلام شد که «این فرد خیلی زود به دلایل حرفه‌ای از پروژه کنار گذاشته شده است.»

البته پدرخوانده حاشیه‌های دیگری هم داشت و آن اینکه ساترا بعد از اعلام پاره‌ای ایرادها به این برنامه مبنی بر اشکالات ساختاری و ملاحظات محتوایی، با صدور مجوز انتشار ادامه قسمت‌های آن موافقت نکرد.

ابهام در دکور و استفاده از المان‌ها و نمادهایی همچون بز، طرح داوینچی، ستون‌های سلیمان که عموما معرف برخی عرفان‌ها و فرقه‌های انحرافی است، استعمال دخانیات و کشیدن پیپ که جنبه ترویجی دارد، افراط و ارزش‌گذاری در بیگانه‌سازی پوشش حجاب بازیگران و مهمانان برنامه و فاصله گرفتن با عرف جامعه ایرانی و اسلامی و افراط در استفاده از واژه‌ها و کلمات انگلیسی توسط مجری و بازیگران از جمله ایراداتی بود که ساترا به «پدرخوانده» وارد دانسته بود. با این همه این برنامه در هیچ هفته ای متوقف نشد.

*** و اما «ارتش سری» و مسابقه‌هایی دیگر

«ارتش سری» هم رئالیتی شوی جدیدی به روایت سعید ابوطالب است که نخستین قسمت از آن، بهمن ماه در شبکه نمایش خانگی منتشر شده و پخش آن هم این روزها ادامه دارد. اجرای این برنامه را امیرعلی دانایی عهده دار شده که خودش از مافیابازهای حرفه ای دیگر مسابقات ابوطالب بود. بازی، برگرفته از سریالی به همین عنوان است و با ساختاری مشابه شب‌های مافیا اما متفاوت در کاراکترها، چالشی جدید را پیش روی چهره‌ها قرار می‌دهد و دانایی با اجرای سفت و سخت قوانین، تلاش در جهت پرهیز از ورود به حاشیه‌ها دارد.