نخست آیت‌الله سیدابوالحسن موسوی همدانی که عمری را به تقوا زیست و چه در دوران تصدی امامت جمعه همدان و‌ چه پس از آن، دارای زندگی در حد معمول و شاید کمتر از آن بود. این عالم زاهد زمانی که به همدان آمد، وضع مالی بهتری نسبت به زمانی که از همدان رفت، داشت و تاریخ همدان هیچ‌گاه حضور ارزشمند او را در برهه‌های حساس تاریخ‌ساز فراموش نخواهد کرد. دهم آبان‌ماه سال 1386 این عالم ساده‌زیست ژرف‌اندیش چهره در خاک کشید و به دیدار خدای خود رفت.

دیگری پرواز استاد محمدرحیم مسکین است؛ از ارادتمندان اهل بیت عصمت و طهارت که بنیان‌گذار مکتب امام زمان (عج) بود و هزاران کودک و نوجوان را در حلقه‌های انس با قرآن و عترت تربیت کرد و تا دنیا دنیاست، نور تربیت این نسل قرآنی، شهر و دیار ما و فطرت‌های پاک را روشن و امیدوار می‌کند. حاج‌آقا مسکین در پنجم آبان‌ماه سال 1393 دعوت خدای خود را لبیک گفت و برای همیشه چشم از این دنیای فانی فروبست.

 

داغ سوم آبان‌ماه پُرحادثه وفات آیت‌الله سیدرضا فاضلیان بود؛ عالم سالکی که توانست در عمر 92 ساله خود در مسیر خدمت به اسلام و پُربار شدن این شجره طیبه نقش‌آفرینی کند. این عالم مجاهد در پنجم آبان‌‌ماه سال 1399 از این دیار فنا به عالم بقا رفت و به حق مصداق حدیث پیامبر اکرم (ص) بود که فرمودند: مرگ عالِم رخنه‌ای در اسلام ایجاد می‌کند که با گذشت شب و روز، هرگز پُر نمی‌شود.

 

حالا مردم همدان می‌دانند جای خالی این سه عزیز هیچ‌گاه پُر نمی‌شود، اما راه آن‌ها ادامه دارد. یادآوری مرگ و زندگی آن‌ها نیز برای مرور مسیری است که با خون دل و مجاهدت طی کرده‌اند تا نه‌تنها جان‌های خفته ما را بیدار کنند، بلکه برای آیندگان نیز به یادگار بماند که بدانند روزگاری روی این خاک چه گنج‌هایی زیسته‌اند.

 

با ذکر این مقدمه آنچه در ادامه می‌خوانید، گفت‌وگوی خبرنگار گروه خبری سپهرغرب درخصوص شخصیت و سیره این سه ستون فرهنگی و دینی استان با نزدیکان ایشان است که آب دریا را اگر نتوان کشید/ هم به قدر جرعه‌ای باید چشید:

 

* سه روز با چند عدد بادام سپری کرد، اما لب به خوراکی رزمنده‌ها نزد

 

جلیل بوجار با ابراز تأسف و تأثر به‌مناسبت درگذشت مرحوم آیت‌الله فاضلیان و آیت‌الله موسوی همدانی ائمه جمعه اسبق همدان که بعد از سال‌ها داغ آن‌ها هنوز سرد نشده، در ابتدای سخنان خود به نکاتی از زندگی آیت‌الله فاضلیان اشاره کرد و گفت: ایشان مردی مخلص و وارسته و به تمام معنا معلم اخلاق به‌شمار می‌رفت که تقوا و زهدش زبانزد خاص و عام بود؛ مردی که از خاندان سادات و مورد وثوق مردم همدان بود.

 

وی خاطرنشان کرد: یکی از ویژگی‌های حاج‌آقا فاضلیان عشق و علاقه به جوانان بود؛ بنده در دوران جوانی و در مسجد ملاجلیل همدان با او آشنا شدم که با اخلاق حسنه‌ای که داشت، بسیاری از جوانان را در آن مسجد جمع کرده بوده و با نصایح و موعظه‌های حکیمانه خود، جوانان را به سمت دین، قرآن و اهل بیت علیهم‌السلام دعوت می‌کرد. بسیاری از جوانانی که در دوران دفاع مقدس در جنگ حضور پیدا کردند نیز از شاگردان این عالم جلیل‌القدر بودند.

 

رئیس اسبق کمیته امداد امام خمینی (ره) استان همدان در ادامه تصریح کرد: اگر نگاهی به قبل از انقلاب و شخصیت آیت‌الله فاضلیان داشته باشیم نیز باید بگوییم او یک عالِم مبارز و آگاه و از رژیم طاغوت بیزار بود که مسئله فقط به این انزجار ختم نمی‌شد. او در بیداری و آگاهی مردم به‌ویژه مردم همدان نقش مؤثری داشت و با سخنرانی‌های آتشین خود، شعله مبارزات را روشن نگه می‌داشت. به‌عبارتی مردم همدان مبارزات مستمر خود علیه رژیم ستم‌شاهی را مدیون آیت‌الله فاضلیان بودند.

 

بوجار اظهار کرد: خاطرم هست از سال 1355 تا 1357 حاج‌آقا در مسجد عباس‌آباد همدان اقامه نماز داشت و در ایام ماه مبارک رمضان تمام مشروب‌فروشی‌ها و مراکز فساد و عیاشی که در مسیر گنج‌نامه همدان بود، توسط ایشان جمع‌آوری شد. البته در همان ایام و قبل از انقلاب تحت تعقیب ساواک قرار داشت و چندین‌بار در این کش‌وقوس‌ها دستگیر شده و به زندان طاغوت افتاد.

 

وی اذعان کرد: بعد از پیروزی انقلاب نیز فعالیت‌های او ادامه و در سازمان‌دهی نهادهای انقلابی نقش مؤثری داشت؛ ازجمله نهاد پُربرکت کمیته امداد حضرت امام که ما از راهنمایی‌های ایشان بسیار بهره می‌بردیم. به‌نحوی که می‌توان گفت حاج‌آقا کمک‌رسانی به محرومان و نیازمندان را در اولویت کارهای خود قرار داده بود و در دوران تصدی امامت جمعه همدان به‌طور مستمر از خانواده‌های بی‌بضاعت و ایتام تفقد و دلجویی می‌کرد.

 

این مبارز انقلابی در ادامه با اشاره به اینکه ساده‌زیستی آیت‌الله فاضلیان بسیار مشهود و پُررنگ بود، ابراز کرد: او زندگی بسیار محقری داشت و اصلاً اهل تجملات و تشریفات نبود. بارها پیش آمده بود که در جلسات متذکر می‌شد از یک نوع پذیرایی استفاده کنید. درخصوص سرکشی به ستادهای پشتیبانی جبهه که بنده نیز حضور داشتم و بارها پیش آمده بود که در دزفول حضور پیدا می‌کرد، باید بگویم شاهد این بودم که مقداری بادام همراه خود داشت و در آن ایام از همان استفاده می‌کرد؛ یعنی به هیچ عنوان به غذای رزمندگان یا خوراکی‌هایی که با کمک‌های مردمی تهیه شده بود، لب نمی‌زد.

 

بوجار در پایان این بخش از سخنان خود متذکر شد: مسئله دیگر اینکه نسبت به کمک‌های مردمی به جبهه‌ها بسیار حساس و معتقد بود این کمک‌ها حتماً باید به دست رزمندگان برسد. ایشان دزفول را به‌عنوان جبهه پشتیبانی انتخاب کرده بود و در جبهه شوش هم رزمندگان و هم بخشی از شهرک‌نشینان اطراف که مورد آسیب قرار گرفته بودند، از این کمک‌ها بهره‌مند می‌شدند.

 

* تهیه جهیزیه برای ایتام همدان با پیگیری‌های آیت‌الله موسوی همدانی شکل گرفت

 

وی سپس به توصیف گوشه‌ای از سیره آیت‌الله موسوی همدانی پرداخت و افزود: این عالم وارسته به‌جد از شخصیت‌های برجسته و بابصیرت استان بوده و خدمات ارزشمندی به مردم همدان هم از حیث اعتقادی، فرهنگی، معنوی و فکری و هم خدمت‌رسانی در بخش اجتماعی و کمک به مردم، ارائه داد.

 

این پیشکسوت انقلابی ادامه داد: آیت‌الله موسوی همدانی در زمان حیات خود در مسجد میرزاتقی هفته‌ای یک شب را به تفسیر قرآن اختصاص می‌داد و جوانان از وجود پُربرکت و نفس حق ایشان بهره‌مند می‌شدند؛ تفسیر ایشان به‌حدی علمی و منطقی بیان می‌شد که می‌توان موسوی همدانی را یک مفسر قوی قرآن دانست.

 

بوجار یادآوری کرد: حاج‌آقا ملجأ نیازمندان و مستضعفان بود و هرازگاهی از بنده درخواست می‌کرد به‌عنوان کسی که در کمیته امداد مسئولیت دارم، به خانواده محرومان سرکشی کرده و از آن‌ها دلجویی کنم.

 

وی با این بیان که نخستین اقدامات کمیته امداد در راستای تهیه جهیزیه دختران بی‌سرپرست و ایتام به پیشنهاد آیت‌الله موسوی همدانی بود، تأکید کرد: سال 1371 این حرکت با تأمین جهزیه برای 100 خانواده آغاز شد و تا تهیه سه‌ هزار جهیزیه پیش رفت. درواقع حاج‌آقا بیش از 15 سال مشوق اصلی ما در کمیته امداد بود که در تهیه جهیزیه برای دختران بی‌سرپرست گام برداریم.

 

رئیس اسبق کمیته امداد امام خمینی (ره) استان همدان سپس این را هم اضافه کرد: آیت‌الله موسوی همدانی خودش نخستین کسی بود که برای تأمین جهیزیه پیش قدم می‌شد، او ابتدا به‌نام پنج‌تن آل عبا هزینه تهیه پنج‌سری جهیزیه را متقبل می‌شد و ما می‌دیدیم چقدر این پول برکت دارد و تعداد بالایی جهیزیه پس از آن به طرق مختلف تأمین می‌شود.

 

بوجار یادآوری کرد: در کمک به جبهه‌های جنگ نیز از مشوق‌های اصلی ما بوده و با بازدید از جبهه‌های کمک‌رسانی جنوب و غرب، متذکر می‌شدند در خدمت رزمندگان اسلام باشیم.

 

وی با تأکید بر اینکه حاج‌آقا دارای بصیرت بی‌مثالی بود و در مقابل خطوط انحرافی می‌ایستاد، گفت: در زمان حیات ایشان فرد منحرفی در همدان علیه ائمه اطهار (ع) و اسلام سخنرانی داشت، آیت‌الله موسوی با جدیت و عزمی راسخ در مقابل این فرد ایستاد و با سخنرانی‌های کوبنده خود که نشأت‌گرفته از دین و عقلانیت بود، پاسخ او را داد. ایشان از مقابله با خطوط انحرافی ابایی نداشت و نمی‌گذاشت این جریان‌های انحرافی وارد مکتب اسلام ناب محمدی شوند.

 

این مبارز پیشکسوت در خاتمه سخنان خود یادآوری کرد: آیت‌الله موسوی همدانی نسبت به هیچ اتفاقی بی‌تفاوت نبود و از همه ظرفیت‌های دستگاه‌های اجرایی و البته کمک‌های مردمی برای کمک به آسیب‌دیدگان حوادثی نظیر بمباران دشمن بعثی، زلزله رودبار، سیل و غیره استفاده می‌کرد و در بازسازی واحدهای تجاری و مسکونی و کم کردن رنج مردم، از هیچ تلاشی فروگذار نمی‌کرد.

 

* تشکیل 176 جلسه قرآنی، ثمره 60 سال زندگی مرحوم مسکین

 

در ادامه یکی از شاگردان استاد مسکین با اشاره به سابقه آشنایی خود با مرحوم آقای مسکین، عنوان کرد: بنده در سال 1348 در سن هشت سالگی به جلسات حاج‌آقا ملحق شدم و پس از طی مرحله احکام و نماز در نزد مربیان دیگر، مستقیماً به حضور ایشان رسیدم.

 

حجت‌الله کریم‌پور با اشاره به شکل‌گیری جلسات قرآن مکتب امام زمان (عج) توسط مرحوم مسکین، توضیح داد: استاد در ابتدا در اندیشه گسترش فضای قرآنی و توسعه مکتب امام زمان (عج)، دو جلسه نونهالان معصومیه و اتفاقیون را دایر می‌کند و در پی سفر به مشهد مقدس و آشنایی با جلسات چهارده‌گانه حاج‌آقا عابدزاده، تشکیل چنین جلساتی در همدان را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار می‌دهد، سرانجام با توسل به امام رئوف در بازگشت از مشهد‌الرضا در نخستین مرحله، نام جلسه معصومیه را به نونهالان محمدیه و جلسه اتفاقیون را به علویه تغییر می‌دهند و سپس جلسات دیگری با نام‌های مبارک فاطمیه، حسنیه، حسینیه، سجادیه، باقریه، جعفریه، کاظمیه، رضویه، تقویه، نقویه و عسکریه تشکیل داده و درنهایت در روز عید غدیر، نونهالان مهدیه مکتب امام زمان (عج) در منزل شهیدان حقگویان افتتاح می‌شود؛ البته تعداد این جلسات به 176 جلسه رسید.

 

وی خاطرنشان کرد: با اینکه ما بسیار کم‌سن‌وسال بودیم، اما مرحوم مسکین به حدی با محبت و احترام برخورد می‌کرد که ما جذب شخصیت ایشان شده و کلیه آموزش‌هایی که درنظر گرفته بودند را همان‌جا طی کردیم. این آموزش‌ها از مباحث درسی و دوره‌ای گرفته تا بحث و انتقاد را شامل می‌شد. به این ترتیب بنده در سال 1357 از مربیان مجموعه شدم و مسئولیت یکی از جلسات چهارده‌گانه به‌نام «حسنیه» را عهده‌دار شدم و ارتباط استاد- شاگردی تا آخرین روزهای عمر پُربرکت ایشان ادامه داشت.

 

مدیر اجرایی مکتب امام زمان (عج) با اشاره به ویژگی‌های شخصیتی مرحوم آقای مسکین، تصریح کرد: حاج‌آقا بسیار صبور، بانشاط، خوش‌اخلاق و متبسم بود؛ به‌طوری‌ که هرکس برای نخستین‌بار خدمت ایشان می‌رسید تا در جلسات قرآن شرکت کند، به هر بهانه‌ای یک جایزه به او می‌دادند و جایزه را هم معنوی هدیه می‌کردند؛ مثلاً می‌گفتند ان‌شاءالله از دستان امام عصر (عج) جایزه بگیری. گفتن این جمله از زبان ایشان، یک روحیه معنوی در قلب کودکان و نوجوانان ایجاد می‌کرد و باعث ماندگاری افراد در مکتب امام زمان (عج) می‌شد.

 

کریم‌پور در ادامه افزود: استاد مسکین جمعه‌ها ساعت سه تا هفت بعدازظهر مستقیماً جلسه مرکزی را مدیریت می‌کرد و می‌گفت در این 60 سال یک روز سر ظهر استراحت نکرده‌ام. برای این بود که مبادا وقتی با بچه‌ها کلاس دارد، در جلسه چرت بزند؛ این حجم از اهمیت دادن ایشان به جلسه و کودکان، بی‌نظیر بود.

 

وی بیان کرد: ایشان به بچه‌ها بسیار محبت می‌کرد و برای سادات احترام ویژه‌ای قائل بود؛ یک روز به یکی از بچه‌های خردسال سادات گفته بود من از شما یک خواهشی دارم، بچه تعجب کرده بود که حاج‌آقا با این عظمت، از من چه خواهشی دارد! استاد مسکین گفته بود روز قیامت به مادرت حضرت زهرا (س) بگو من به شما قرآن یاد داده‌ام.

 

این معلم قرآن با تأکید بر اخلاص مثال‌زدنی حاج‌آقا مسکین و دلبستگی‌اش به اهل بیت علیهم‌السلام، عنوان کرد: ایشان هم شاعر و مداح اهل بیت بود و هم استاد قرآن؛ در حسینیه‌های مشهور همدان مداحی می‌کردند و بنیان‌گذار ذکر سقایی در ایام محرم در همدان بودند. یک سبک باوقار و محزون از عزاداری برای سالار شهیدان که همان وقار و حزن را در بزرگداشت ذکر عزای امام حسین (ع) به جامعه انتقال می‌دهد.

 

کریم‌پور به این نکته هم اشاره کرد که هر کسی برایش مشکلی پیش می‌آمد و با ایشان در میان می‌گذاشت، به حضرت زینب سلام‌الله علیها متوسل می‌شدند؛ درمجموع به مشکلات مادی و معنوی شاگردان خود و مردم بسیار اهمیت می‌دادند و از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کردند. در زمان جنگ تحمیلی نیز که خیرین مبالغی را به ایشان می‌دادند، دفتری برای افراد بی‌بضاعت کنار گذاشته بودند و روغن و برنج تهیه می‌کردند در آن دفتر ثبت کرده و به دست فقرا می‌رساندند.

 

وی با بیان اینکه مرحوم مسکین با علما ارتباط بسیار خوب و نزدیکی داشت، اذعان کرد: پدر ایشان هم سابقه فعالیت‌های قرآنی گسترده‌ای داشته و مداح و قاری قرآن بودند؛ به‌نحوی که همه ویژگی‌های پدر از کودکی در وجود ایشان ریشه دوانده بود و زندگی استاد، مصداق بارز این کلام رسول الله (ص) بود که فرمود: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمُ اَلثَّقَلَیْنِ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی کِتَابَ اَللَّهِ وَعِتْرَتِی أَهْلَ بَیْتِی وَ إِنَّهُمَا لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّى یَرِدَا عَلَیَّ اَلْحَوْضَ؛ من در میان شما دو امانت نفیس و گران‌بها می‌گذارم؛ یکی کتاب خدا قرآن و دیگری عترتم. تا وقتی که از این دو تمسک بجویید، هرگز گمراه نخواهید شد و این دو یادگار من هیچ‌گاه از هم جدا نمی‌شوند.» مرحوم مسکین پیرو واقعی قرآن و اهل بیت بود و هیچ‌یک را رها نکرده بود.

 

مدیر اجرایی مکتب امام زمان (عج) توضیح داد: ما نه‌تنها در جلسات، قرآن می‌آموختیم، بلکه به توصیه استاد مسکین، فهمیده بودیم که ادعیه هم مهم هستند؛ برای مثال قرائت دعای ندبه، سمات، توسل و غیره نیز به‌صورت پُررنگ در جلسات مطرح بود و شاگردان ایشان نه‌تنها قاری قرآن بودند، بلکه محبت اهل بیت (ع) را نیز در دل داشتند.

 

کریم‌پور با اشاره به اینکه جلسات آقای مسکین تربیت‌محور بود، تصریح کرد: اغلب شاگردان حاج‌آقا افرادی متدین و کارآمد تربیت شده‌اند و در هر پست و مقامی که مسئولیتی برعهده آن‌ها است، افرادی چشم‌پاک و دست‌پاک هستند. حتی افرادی که به خارج از ایران رفته‌اند نیز همان‌جا به فعالیت‌های قرآنی اشتغال دارند. ثمره تربیتی جلسات این بوده که 14 جلسه به 176 جلسه پسرانه و دخترانه در سراسر استان افزایش پیدا کرده و سه هزار و 200 نفر عضو این جلسات هستند.

 

وی در خاتمه سخنان خود اعلام کرد: 250 مربی این جلسات نه‌تنها هیچ حقوقی از قِبل فعالیت‌های قرآنی خود در جلسات 176 گانه دریافت نمی‌کنند، بلکه از جیب خود نیز هزینه می‌کنند و سه هزار و 200 متربی نیز نه‌تنها شهریه پرداخت نمی‌کنند، بلکه با ارائه درست تکالیف خود، جایزه هم دریافت می‌‌‌کنند و این سنت حسنه سال‌ها است که ادامه دارد.