ناآگاهی و عدم دسترسی به روش‌های جدید کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی و تکیه بر روش‌های سنتی و پرخطری چون استفاده مکرر و بی‌رویه از سموم آفت‌کش‌ها، باعث شده نه‌تنها موفقیتی در این زمینه وجود نداشته باشد بلکه انسان و محیط زیست را نیز قربانی فعالیت‌های نادرست خود کند.

در سال‌های اخیر با توجه بیشتر بشر به محیط زیست، نگاه جستجوگر انسان توانسته راه‌هایی برای کنترل آفات و بیماری‌های گیاهی بیابد که مفید و در عین حال بیشتر از دیگر راهکارها به طبیعت نزدیک باشد. یکی از این روش‌ها، کنترل بیولوژیک نام دارد که در برنامه مدیریت تلفیقی آفات لحاظ شده است.

حال آنکه مشکلات ناشی از مصرف بی‌رویه آفت‌کش‌ها زمانی ملموس‌تر می‌شود که بدانیم ادامه این روند نامطمئن موجب طغیان آفات و حتی بدتر از آن ظهور آفات جدید می‌شوند.

این در حالی است که کنترل بیولوژیک آفت در ایران قدمتی بیش از 50 سال دارد که به کنترل شپشک‌ها با استفاده از کفشدوزک در شمال بازمی‌گردد این تلاش‌ها ادامه داشته و در سال‌های اخیر مورد توجه بیشتری نیز قرار گرفته است.

کنترل بیولوژیک یعنی استفاده از پارازیتوئیدها، پرداتورها، پاتوژن‌ها، آنتاگونیست‌ها و یا میکروارگانیسم‌های رقیب برای کاهش جمعیت یک آفت، به طوری که آفت، فراوانی کمتری داشته باشد و خساراتی کمتر از آنچه ممکن بود وارد سازد.

البته همه روش‌های غیرشیمیایی، کنترل بیولوژیکی محسوب نمی‌شوند زیرا کنترل بیولوژیک یعنی پدیدآوردن مجموعه‌ای که در آن جمعیت یک‌ گونه توسط افراگونه‌ای دیگر با مکانیزم‌هایی ‌نظیر شکارگری، پارازیتیسم، بیماری‌زایی یا رقابت، محدود می‌شود.

طی چند سال اخیر شرکت محصولات بیولوژیک سبزآوران در همدان به‌عنوان یک شرکت فناور در این عرصه ورودی جدی داشته. با توجه به اهمیت موضوع با مدیرعامل این مجموعه گفت‌وگویی دادیم که در ادامه می‌خوانید:

علیرضا نظری با بیان اینکه این شرکت در سال 1386 تأسیس شده گفت: فعالیت ما در قالب این شرکت ادامه داشت تا اینکه در سال 90 تا 91 به‌صورت یک شرکت فناور در پارک علم و فناوری مستقر شدیم.

وی با تأکید بر اینکه در این شرکت دو نوع زنبور تریکوگراما و براکون برای مبارزه بیولوژیک تولید می‌شود، ابراز کرد: زنبور تریکوگراما یک زنبور اختصاصی پارازیتوئید تخم آفات است که در داخل تخمِ آفات، تخم‌گذاری کرده و آن را بی‌اثر می‌کند و دیگر قابلیت تبدیل شدن به آفت را نخواهد داشت.

وی ادامه داد: به‌دلیل اینکه تخم‌ریزی آفت به‌صورت تدریجی است و طی دو تا سه هفته حشرات ماده روی گیاهان تخم‌گذاری می‌کنند، ممکن است یک‌سری از تخم آفات، زودتر یا دیرتر از رهاسازی زنبور تریکوگراما روی گیاه قرار گرفته باشند و به کرم تبدیل شوند؛ بنابراین برای این آفات نیز ما زنبور دیگری به نام براکون را پرورش داده و در مزارع رهاسازی می‌کنیم.

مدیرعامل شرکت محصولات بیولوژیک سبزآوران عنوان کرد: زنبور براکون پارازیتوئید خارجی لاروها هستند که در مزرعه پرواز کرده و لاورهایی که حتی اگر در میوه و یا ساقه گیاه مستقر شده باشند را پیدا می‌کنند.

نظری با بیان اینکه این زنبور با نسبت به تخمگذاری روی لارو اقدام کرده و پس از باز شدن تخم‌ها، از لارو آفت تغذیه می‌کند، تشریح کرد: چون تخمگذاری زنبور به‌صورت تجمعی است، چندین لارو زنبور می‌توانند یک لارو آفت را از بین ببرد به طوری که به‌راحتی از سوی کشاورزان قابل تشخیص است و می‌توانند تأثیر این کنترل بیولوژیک را درک کنند.

وی با اشاره به اینکه ما در استان همدان این زنبور‌ها را برای مزارع گوجه‌فرنگی و ذرت پرورش داده و در این مزارع رهاسازی می‌کنیم، تشریح کرد: در مزرعه گوجه‌فرنگی کرم میوه گوجه یا درواقع آفت هلیوتیس بسیار خطرناک است و اگر با آن مبارزه بیولوژیک نشود نیازمند سموم شیمیایی بسیار زیادی است.

وی با تأکید بر اینکه در مزرعه ذرت نیز ما با آفت کرم ساقه‌خوار ذرت یا آفت سزامیا مواجهیم که در داخل ساقه جای می‌گیرد، گفت: به دلیل اینکه این آفت در درون ساقه بوده و دیواره ساقه نیز بسیار محکم و سیلیسی است پس تأثیر سموم بر آن اندک است و کشاورزان مجبورند به دفعات و میزان بالایی سم‌پاشی داشته باشند.

این دانش‌آموخته حشره‌شناسی با تأکید بر اینکه ما در پی تحقیقات خود نوع دیگری از زنبور با نام تری‌سلوکوس را برای آفت سن گندم به‌صورت پایلوت طی سه سال متوالی مورد استفاده قرار دادیم گفت: این طرح به درخواست و با حمایت مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکی و سازمان حفظ نباتات انجام شد.

نظری ادامه داد: نتیجه این تحقیق به وزارتخانه ارجاع شده و در صورت ابلاغ دستورالعمل، این اتفاق در سطح وسیع‌تری از مزارع به اجرا درخواهد آمد.

وی با بیان اینکه در حال حاضر نیز روی مبارزه بیولوژیکی آفت محصولات گلخانه‌ای در حال تحقیق هستیم، خاطرنشان کرد: از این طریق به‌دنبال بالا بردن گسترش سطح فعالیت تنوع‌بخشی به عوامل بیولوژیکی و در پی آن حرکت به سمت کاهش استفاده از سموم در مزارع هستیم.

رئیس انجمن ملی تولیدکنندگان عوامل مفید بیولوژیک با اشاره به اینکه با ورودمان به حوزه محصولات گلخانه‌ای به‌دنبال طی کردن فرایند تبدیل شدن به یک شرکت دانش‌بنیان هستیم، ابراز کرد: در حال حاضر ما یک شرکت صنعتی فناور با تولید انبوه هستیم.

نظری با اشاره به اینکه این شرکت به لحاظ اشتغال‌زایی چهار نیروی بیمه‌شده به‌صورت تمام‌وقت در کل سال دارد، تشریح کرد: به‌صورت موقتی نیز در فصل بهار و تابستان نیز بین 15 تا 20 نفر در مجموعه در حوزه بسته‌بندی عوامل بیولوژیکی به مزارع کشاورزی مشغول به‌کار می‌شوند.

وی با بیان اینکه خوشبختانه استقبال از عوامل مبارزه بیولوژیک از سوی کشاورزان با توجه به درک تأثیرگذاری نه‌تنها در استان همدان بلکه در استان‌های همجوار بالاست گفت: نکته حائز اهمیت اینکه ما بر روی کنترل تلفیقی آفات در مزارع تمرکز کرده‌ایم.

این فناور همدانی افزود: مدیریت تلفیقی آفات (IPM) یک رهیافت پایدار جهت مبارزه با آفات از طریق روش‌های بیولوژیک زراعی، فیزیکی و شیمیایی است که کمترین خطر را برای محیط زیست و سلامت انسان دارد.

نظری با تأکید بر اینکه خوشبختانه دولت در راستای تشویق کشاورزان برای استفاده از روش بیولوژیک نیمی از هزینه را خود متقبل می‌شود که این امر خود در استقبال کشاورزان بی‌تأثیر نیست، افزود: مسئله این است متأسفانه پرداختی‌های دولت با تأخیر بالا صورت می‌پذیرد.

مع‌الوصف با توجه به عوارض و پیامدهای غیرقابل جبران سموم و کودهای شیمیایی می‌بایست ضرورت کاهش مصرف سم در مزارع و باغ‌های کشاورزی به‌عنوان یک الزام در دستور کار متولیان قرار گیرد حال آنکه گام نخست این الزام منوط به این است که دولت به طور قاطع نه به‌صورت افتان و خیزان، از روش‌های مبارزه بیولوژیک در کشاورزی حمایت کند تا اینگونه طرح‌ها بتوانند با موفقیت اجرا و ضامن سلامتی مردم شوند.

چراکه استفاده از سموم شیمیایی کشاورزی باعث آلودگی آب، خاک، گیاه و زنجیره غذایی انسان‌ها شده و می‌تواند علاوه بر ضرر جبران‌ناپذیر به محیط زیست، سلامت مردم جامعه را مورد تهدید قرار دهد.

البته باید کشاورزان نیز به این سطح از آگاهی برسند که طبق بررسی‌های کارشناسانه در حال حاضر کنترل طبیعی آفت در هر هکتار دو میلیون و 500 هزار ریال هزینه دارد و اگر قرار باشد یک سم یک لیتری مناسب خریداری شود، بیش از 10 میلیون ریال هزینه دارد که با توجه به تکرار سمپاشی این مبلغ بسیار بیشتر از مبارزه طبیعی با آفت می‌شود.