ضوابط و مقررات شهرسازی و معماری برای افراد معلول جسمی- حرکتی، نخستین‌بار در سال 1368 به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسید که در سال 1378 ویرایش دوم آن مصوب شد اما امروز پس از گذشت 32 سال از تاریخ نخستین مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری، به علت عدم اجرای صحیح ضوابط در طراحی و مناسب‌سازی‌های انجام‌شده، اثر کمی از بهبود محیط شهری برای تردد بدون مانع دیده می‌شود که بازخورد آن، محیطی نه‌چندان مناسب برای دسترسی افراد جامعه با توانایی‌های متفاوت به‌خصوص معلولان جسمی- حرکتی است.

این در حالی است که تاکنون انبوهی از بخشنامه‌ها، مصوبات و لوایح جهت الزام به اجرای این ضوابط از سوی مجلس شورای اسلامی، شورای اسلامی در شهرها، سازمان بهزیستی کشور و وزارت راه و شهرسازی به سازمان‌های ذی‌ربط ابلاغ شده است.

اهمیت این موضوع وقتی آشکار می‌شود که بدانیم اساساً محیط، تعیین‌کننده میزان معلولیت فرد است و معلولیت زمانی پررنگ‌تر می‌شود که فرد از امکاناتی که جامعه در دسترس عموم قرار داده، محروم و یا در برخورداری از آن‌ها دچار مشکل شود.

حال آنکه برخی از این امکانات، برقراری ارتباطات انسانی و دسترسی به تسهیلات عمومی، آزادی حرکت و شیوه کلی زندگی روزمره است البته این موضوع تنها شامل یک گروه از افراد جامعه نیست زیرا بیشتر معلولیت‌ها طی عمر انسان رخ داده و درصد بسیار کمی از افراد با معلولیت متولد می‌شوند.

به دیگر سخن به هرگونه اختلال جسمی که یک یا چند فعالیت عمده زندگی فردی را محدود می‌کند، معلولیت جسمی- حرکتی گفته می‌شود که طیف گسترده‌ای از افراد ازجمله کودکان، زنان باردار، سالمندان و بیماران را نیز شامل می‌شود، بنابراین معلولیت مرز اقتصادی و اجتماعی ندارد و وضعیتی طبیعی در زندگی است که شاید هر کس با هر جایگاهی و با هر سطح درآمدی دچار آن شود.

بر این اساس امروزه در بسیاری از کشورها از بسترسازی و آماده کردن فضای شهر برای همه‌ گروه‌ها با هر نوع توانایی حدود نیم قرن می‌گذرد و توجه به رفاه و آسایش افراد دارای ناتوانی یا نوعی معلولیت به‌ویژه از نظر حضور در شهر و فضای شهری و استفاده از امکانات عمومی امری امری کاملاً پذیرفته‌شده است.

به طوری که در سراسر دنیا بیش از چند دهه است که فضایی مناسب برای حضور همه افراد با انواع و درجات مختلف توانایی فیزیکی و روانی فراهم کرده‌اند و برنامه‌ها و سیاست‌های آن‌ها در سال‌های اخیر به سوی همه ‌شامل سایر امکانات شهر مانند وسایل حمل‌و‌نقل عمومی، اتوبوس و حمل‌و‌نقل خصوصی، استفاده از امکانات شهر مانند پارک و بوستان‌ها و معابر شهری، ساختمان‌های اداری و خصوصی، مراکز خرید، مشارکت در رویدادها و جشن‌ها و اماکن تاریخی، رابطه با مراکز فرهنگی، تفریحی و گردشگری و در عین حال لذت بردن و نظرسنجی از آن‌ها در خصوص مشکلات و نیازهایشان سیر کرده است.

اما در همدان همچنان عبور و مرور معلولان در شهر برای رفع نیازهای روزانه و استفاده از امکانات عمومی که حق همه‌ شهروندان است یک معضل حل‌نشده به‌شمار می‌رود، پروژه‌های مناسب‌سازی تنها به تعدادی انگشت‌شمار و به شکل پراکنده و بدون ارتباط با هم انجام شده‌اند و این امر زندگی را برای این گروه از افراد اجتماع سخت کرده است.

درواقع محیط ساخته‌شده‌ شهری امروز ما به‌ویژه عرصه‌های پیاده پاسخگوی نیاز شهروندان در شرایط و مقاطع گوناگون زندگی نیست و بیشتر ساختمان‌ها، امکانات و تجهیزات و فضاهای عمومی برای افرادی با میانگین وزنی و سنی بزرگسال، قوی، چالاک و برخوردار از بینایی و شنوایی مناسب طراحی‌شده و در طراحی به نیازهای سایر افراد توجهی نشده و این بی‌‌توجهی آسایش را از بسیاری از افراد سلب کرده است.

این در حالی ‌است که همدان در دهه‌های آینده با افزایش جمعیت گروه‌های سالمند روبه‌رو خواهد بود که بر این اساس افراد بیشتری نیاز به حضور در شهر و رفع نیازهای خود خواهند داشت.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع به سطح شهر رفته و از نزدیک با مشکلاتی که توانیابان در محیط شهری با آن درگیر هستند آشنا شدیم و پای صحبتشان نشستیم و در ادامه نیز از صحبت‌های مصطفی اقلیما؛ پدر مددکاری اجتماعی ایران بهره بردیم که در ادامه می‌خوانید:

یکی از توانیابان جوان همدانی گفت: طبق ماده 2 قانون حمایت از جامعه معلولان مصوبه سال 1397 دستگاه‌های متولی به‌ویژه شهرداری موظف به مناسب‌سازی محیط شهری و فراهم کردن بستر‌ها لازم برای حضور افراد توانیاب در محیط‌های شهری هستند اما متأسفانه در این بخش کار خاصی را در همدان شاهد نیستیم.

میثم ترکمان با تأکید بر اینکه برای رسیدگی به این موضوع ما در شهرها کمیته‌ای با عنوان مناسب‌سازی محیط‌های شهری داریم اما تاکنون اقدام قابل توجهی از فعالیت این کمیته در سطحی‌ترین شکل ندیده‌ایم.

وی عنوان کرد: امروز من توانیاب به‌دلیل فراهم نبودن بسترهای لازم حتی امکان استفاده از بزرگترین پارک همدان یعنی پارک مردم را ندارم چراکه ورودی‌های آن برای توانیابان مناسب نیست.

این جوان همدانی افزود: مسئله این است که هرآنچه که انجام شده نیز در حد رفع تکلیف بوده و استاندارد نیست مثلاً شیب رمپ‌ها به گونه‌ای است که ویلچر روی آن برمی‌گردد و انکار رفتن روبه جلو وجود ندارد.

ترکمان با تأکید بر اینکه متأسفانه امکان استفاده از زیرساخت‌های جدیدالاحداث همچون پیاده‌راه‌های ایجادشده در شهر و حتی بلوار ارم برای توانیابان و افراد کم‌بینا و نابینا نیز فراهم نیست تشریح کرد: دسترسی مناسب به لحاظ عرضی برای این افراد فراهم نشده است.

وی با تأکید بر اینکه افراد توانیاب در هر شهر همچون سایر شهروندان عوارض و مالیات پرداخت کرده پس باید از حقوق برابر برخوردار باشند، افزود: متأسفانه ما در همه بخش‌های زیرساخت‌های شهری همچون حمل‌ونقل عمومی اعم از اتوبوس، تاکسی و ون، پل‌های عابرپیاده و حتی دسترسی به بدیهی‌ترین زیرساخت‌ها در بوستان‌های شهری همچون سرویس بهداشتی و آبخوری‌ها با مشکل مواجهیم به طوری که حتی شما یک تاکسی یا اتوبوس مناسب‌سازی شده در همدان نمی‌بینید و یا اینکه در اغلب ورودی‌های پارک و بوستان ما با مشکل تردد مواجه هستیم، در عین حال در صورت فراهم شدن بستر ورود امکان بهره‌مندی از زیرساخت‌هایی همچون سرویس بهداشتی و آبخوری و بوفه را نداریم.

این توانیاب با تأکید بر اینکه اغلب ادارات و مراکز خرید فاقد دسترسی برای معلولان است برای مثال می‌توان به پاساژ جدید واقع در خیابان فرهنگ و یا پاساژ آرین اشاره کرد، گفت: متأسفانه در مراجعه‌ای که به این مرکز خرید جدید داشتم به‌دلیل نداشتن راه دسترسی برای بنده عنوان کردند که باید از پارکینگ وارد شوم حال سؤال من این است که آیا سایر شهروندان هم از طریق پارکینگ وارد می‌شوند؟

ترکمان در پاسخ به اینکه آیا امکان بهره‌مندی از مراکز پزشکی برای شما فراهم است؟ گفت: در بخش خصوصی و مطب‌ها این بستر فراهم نیست چراکه اغلب رمپ نداشته و باید از پله‌ها رفت و آمد کرد اما طی سال‌های اخیر در مراکز درمانی دولتی این بستر فراهم شده است.

وی افزود: بهره‌برداری از ساختمان‌ها نیازمند پایان کار بوده حال آنکه یک بند از مفاد پایان کار مربوط به مناسب‌سازی محیط برای بهره‌برداری افراد با توانایی‌‌های مختلف است بنابراین این سؤال مطرح می‌شود که این ساختمان‌ها چگونه موفق به دریافت پایان کار شده‌اند.

این توانیاب جوان در پاسخ به این سؤال که حمایت سازمان بهزیستی را چگونه ارزیابی می‌کنید گفت: وظیفه سازمان بهزیستی پیگیری و تسهیل‌گری است، درواقع این دستگاه‌های اجرایی همچون شهرداری‌ها هستند که باید به وظایف خود در زمینه مناسب‌سازی محیط شهری اقدام کنند.

ترکمان ادامه داد: البته در بحث کمک‌های معیشتی و حقوق که مرتبط با ماده 27 قانون حمایت از جامعه توانیابان است سازمان بهزیستی باید در سطح کلان در رویه خود تغییراتی را اعمال کند زیرا هرآنچه در استان اتفاق می‌افتد تابعی از تصمیمات کلان کشوری است.

در ادامه رئیس انجمن ضایعه نخاعی استان همدان اظهار کرد: تقریباً بیش از 20 سال در بیمارستان بهشتی، خدمات کاردرمانی، فیزیوتراپی و روان‌شناسی را به‌صورت شبانه‌روزی دریافت می‌کردیم ضمن اینکه برای مددجویان روستاهای اطراف نیز شرایط مناسبی ایجاد شده بود اما در حال حاضر مکان را از ما گرفتند و نمی‌خواهند به ما برگردانند.

میربخش شیری با اشاره به اینکه پیگیر هستیم مجدداً بخش بیماران ضایعه نخاعی پس داده شود و حتی از مراجع قضائی نیز پیگیر بودیم، افزود: با توجه به جلساتی که در این مدت برگزار شد و ما پیگیر بودیم، در نهایت چندی پیش به ما خبر دادند که می‌خواهیم نتیجه جلسات را به شما بگوییم.

وی ادامه داد: در این جلسه عنوان شد که یک مکانی را برای ما در نظر گرفتند که اصلاً مناسب بیماران ما نبوده و از نظر روحی و روانی به هم می‌ریزند، همچنین عنوان کرند که ویزیت و درمان به‌صورت رایگان برای شما انجام می‌شود و تا زمانی که به مکان جدید منتقل شوید می‌توانید در بیمارستان شهید بهشتی و بعثت فیزیوتراپی را که فعلاً هم مشخص نیست؛ انجام دهید تا بعد از دو الی سه ماه مکانی را برای شما در نظر بگیرند که بیماران شهرستانی بتوانند آنجا بمانند.

رئیس انجمن ضایعه نخاعی استان همدان با اشاره به اینکه در این اتفاقات بیشترین آسیب را ما دیدیم گفت: محلی که متعلق به ما بود و در آنجا می‌توانستیم زندگی کرده و کسب تجربه کنیم و از طرفی درمان شویم و بهتر در جامعه حضور داشته باشیم، از ما گرفتند.

شیری نیز مهر تأییدی بر مباحث عنوان‌شده از سوی توانیاب جوان زد و گفت: من دلم می‌خواهد کارهای شخصی‌ام را خودم انجام دهم اما فراهم نبودن زیرساخت‌های شهری این امکان را از من سلب کرده است.

وی با تأکید بر اینکه متأسفانه حتی ادارات خدمات‌رسانی همچون شهرداری‌ها نیز بستر لازم را برای حضور توانیابان فراهم نکرده، عنوان کرد: مثلاً ساختمان شهرداری منطقه دو رمپ نداشته و دارای چندین پله است بنابراین مراجعه برای من نوعی فراهم نیست یعنی من باید حداقل 10 پله به کمک دیگران را بالا بروم که تازه به آسانسور برسم.

وی با اشاره به اینکه ورودی پارک و بوستان‌ها و راه دسترسی به پیاده‌راه‌ها برای حضور توانیابان فراهم نیست، اذعان کرد: تأسف‌بارتر اینکه آنچه به‌عنوان رمپ در محیط‌های عمومی و ادارات نیز ایجاد شده و شیب غیر استانداری دارد و یا اینکه در پیاده‌راه آن علائم فلزی که برای عبور ویلچر به‌کار رفته خود به مانعی به‌ویژه برای ویلچرهای برقی بدل شده است.

این توانیاب همدانی با تأکید بر اینکه حمل و نقل عمومی نیز برای استفاده توانیابان مناسب نیست، اذعان کرد: به لحاظ معیشتی و مستمری پرداختی نیز شرایط مناسبی ندارند درواقع سؤال من این است که با چنین شرایط اقتصادی چه کسی می‌تواند با مستمری 766 هزار تومانی زندگی کند؟

شیری افزود: مسئله بعدی بازگرداندن بیمارستان بهشتی به بهزیستی و راه‌اندازی مجدد واحدها و بخش‌های مربوطه به جامعه توانیابان به‌ویژه افراد با ضایعه نخاعی است.

وی با اشاره به اینکه این درمان‌ها باعث می‌شد که بیماران با مشکلاتی همچون زخم بستر، با ارائه درمان‌های تخصصی بهبود یابند و بتوانند کارهای روزمره خود را انجام دهند، گفت: با این نوع خدمات و رشد فکری بیماران، شاهد پیشرفت‌هایی از سوی آن‌ها بودیم که تقریباً 30 نفری از این افراد امروز یا دانشجوی دکتری ریاضی هستند و یا مدرک کارشناسی و دکتری زبان انگلیسی، روان‌شناسی و غیره دارند.

در ادامه دیگر توانیاب همدانی نیز که با عصا و بریس در شهر حرکت می‌کند، گفت: متأسفانه زیرساخت‌های شهری پاسخگوی نیاز توانیابان به‌ویژه با محدودیت حرکتی نیست.

وی با اشاره به اینکه امروز به‌دلیل عدم مناسب‌سازی امکان استفاده از اتوبوس و سایر وسایل حمل‌و‌نقل عمومی برای افراد توانیاب فراهم نیست گفت: با پیاده‌راه شدن خیابان بوعلی و عدم حضور در این معبر و میدان اصلی شهر تردد برای من توانیاب با دشواری همراه است به نحوی که این مشکل با کوچک‌ترین بارش به یک معضل بزرگ بدل می‌شود زیرا اغلب سنگ‌فرش‌ها، رمپ‌ها و دسترسی‌‌ها لیز شده و ما زمین می‌خوریم.

این توانیاب جوان عنوان کرد: امروز حتی استفاده از آسانسور پل‌های عابر پیاده به‌دلیل خاموشی دائمی فراهم نیست، حتی در صورت باز بودن آسانسور امکان بهره‌برداری از آن در اغلب موارد برای افراد ویلچری به‌دلیل عدم امکان چرخش وجود ندارد.

وی با تأکید بر اینکه متأسفانه برای ساخت بریس که پیشتر توسط ارتوپدی هلال احمر تأمین می‌شد امروز با مشکل مواجهیم، اذعان کرد: با تغییر در این مجموعه و ورود افراد جوان، بریس‌های ساخته‌شده از مطلوبیت و کیفیت قبل برخوردار نیست از طرفی هم در صورت مراجعه به بخش خصوصی این کار هزینه بالایی را به توانیابان تحمیل می‌کند.

در ادامه دانش آموخته دکتری جامعه‌شناسی نیز در واکنش به معضلات مطرح‌شده از سوی افراد توانیاب در استفاده از محیط‌های شهری، گفت: مسئله این است که متأسفانه موضوع حضور توانیابان در محیط‌های شهری مسئله مدیران شهری و شهرداری‌ها نیست.

مصطفی اقلیما با تأکید بر اینکه حمایت اجتماعی از مهم‌ترین عوامل پیش‌بینی‌کننده سلامت در افراد است که یکی از بخش‌های آن به فراهم کردن بسترهای مناسب برای زیست همه شهروندان در شهر بازمی‌گردد، افزود: هروقت در خصوص توانیابان و موضوع مناسب‌سازی محیط شهری در راستای زیست‌پذیر شدن شهر برای افراد کم‌توان با مدیران شهری صحبت می‌کنیم می‌گویند مگر این قشر چند درصد جامعه شهری را شامل می‌شود؟

وی با تأکید بر اینکه متأسفانه وجود این نگاه در بخش‌های مختلف از صدر تا ذیل مدیریت در کشور مسئله‌ساز است، گفت: متأسفانه دو اصل شایسته‌سالاری و پاسخگویی که همواره مورد تأکید رهبری است مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد.