«هیچکس برای اینکه می‌خواهد بمیرد خودکشی نمی‌کند، پس چرا آن‌ها این کار را می‌کنند؟ چون می‌خواهند جلوی دردی را بگیرند.» این جمله از تیفانی بارتولو نویسنده آمریکایی- ایتالیایی، این روزها با خودکشی‌های علنی در همدان بسیار مرتبط است.
در چند ماه اخیر در همدان چهار نفر در ملأ عام خودکشی کرده‌اند که اتفاقاً همه آن‌ها خانم‌های جوانی بودند که از دو پل پرتردد شهر خود را پرتاب کردند، این اتفاق‌ها همگی نگرانی‌ها را در رابطه با آمار خودکشی در همدان افزایش داد. حال آنکه خودکشی در ملأ عام از دو جهت قابل بررسی است یکی اینکه چرا فرد باید خودش را در انظار عمومی بکشد و اینکه به پایان رسیدن زندگی یک انسان در مقابل چشم دیگران، برای افردای که نظاره‌گر چنین صحنه‌هایی هستند چه آسیب‌هایی می‌تواند داشته باشد؟
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع پیرو مباحث تخصصی قبل، این بار نیز با دانش‌آموخته دکتری روان‌شناسی اجتماعی گفت‌و‌گویی ترتیب دادیم که در ادامه می‌خوانید:
دکتر علیرضا شریفی یزدی با بیان اینکه به پدیده خودکشی می‌بایست از دو منظر پرداخت گفت: نخست نگاه روان‌شناسی و فردی به قضیه است؛ اغلب افراد دارای اختلال شخصیت مخصوصاً شخصیت‌های خاص مثل افراد مبتلا به بیماری اختلال شخصیت مرزی (بوردرلاین) و یا کسانی که با اختلال دوقطبی دست و پنجه نرم می‌کنند، بیشتر از دیگر افراد در معرض خودکشی قرار می‌گیرند.
وی افزود: البته کسانی که اختلال خلق سنگین پیدا می‌کنند؛ یعنی دارای افسردگی‌های عمیق شده و یا بر آن‌ها افسردگی ماژور عارض می‌شود نیز معمولاً در معرض آسیب بیشتری قرار دارند به طوری که معمولاً یکی از 15 علامت افسردگی مرگ‌اندیشی در دو قالب فکر کردن به خودکشی و مرگ و حتی ترس از دست دادن عزیزان است.
وی با تأکید بر اینکه درخصوص پرسش شما که بیشتر مرتبط با مقوله اجتماعی است باید بگویم یک متفکر فرانسوی در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 طی یک کار پژوهشی عمیق در کل اروپا، روی پدیده خودکشی اثبات کرد که یک امر فردی و روان‌شناسی صرف نیست بلکه در عالم واقع یک پدیده کاملاً جامعه‌شناختی است اذعان کرد: امیل‌دورکین طی این بررسی متوجه شد در جوامعی که در ابعاد اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی آموزشی، بهداشتی، نظامی و امنیتی و غیره شرایط طبیعی بر جامعه حکمفرما نیست معمولاً باید انتظار داشت که خودکشی افزایش پیدا کند.
روان‌شناس اجتماعی ادامه داد: حال در نظر بگیرید که کشور ما طی چند سال گذشته در تمامی ابعاد عنوان‌شده در یک شرایط بسیار بحرانی قرار گرفته که حتی خود مسئولان نیز به همین مسئله اقرار دارند.
شریفی یزدی با ابراز اینکه متأسفانه امروز کشور به‌لحاظ اقتصادی بسیار آسیب دیده و جزو چند کشور آخر دنیا است و در عین حال در بالا بودن نرخ تورم جزو چند کشور اول دنیا هستیم خاطرنشان کرد: از نظر فرهنگی وضعیت اسف‌بار حاکم قابل کتمان نیست، از نظر اجتماعی هم در شرایط بسیار خاصی قرار گرفته‌ایم به طوری که مردم در معرض انواع آسیب‌های اجتماعی قرار دارند و اتفاقات اخیر نیز بر آن دامن زده به طوری که این احساس عدم امنیت و سردرگمی مردم خود به عامل مهمی در بروز آسیب‌های اجتماعی بدل شده است.
وی با بیان اینکه علاوه بر مسائل عنوان‌شده مباحث خانوادگی نیز بسیار مهم است به طوری که یکی از بزرگترین مشکلاتمان در خودکشی‌ها ارتباط بین اعضای خانواده است اذعان کرد: بدین معنا که تمام این مشکلات بیرونی درنهایت خود را در نهاد خانواده بروز و ظهور داده و روابط افراد را دچار خدشه می‌کند درنتیجه طبیعی است که ما منتظر افزایش انواع آسیب‌هایی مثل خشونت‌های خانگی، طلاق، اعتیاد و امثالهم باشیم.
وی با اشاره به یکی از مهم‌ترین این آسیب‌ها که اقدام به خودکشی است خاطرنشان کرد: به‌دلیل اینکه بسیاری از خودکشی‌های ناموفق یا ناتمام معمولاً تحت عنوان مسمومیت یا حادثه ثبت و ضبط می‌شود، متأسفانه در کشور آمار درستی از این پدیده نداریم.
این روان‌شناس با بیان اینکه بنابراین امروز در پی سست بودن بنیان خانواده همراه با مشکلات بیرونی، نسل جوان ما با ناامیدی مواجه می‌شوند و نمی‌تواند آینده‌ای برای خود تصور کند، اذعان کرد: درنظر بگیرید در شرایط فعلی اقتصادی سطح انتظار برای خرید یک واحد 60 متری در تهران به حدود 200 سال تمام رسیده و یا در شهر همدان که سطح بیکاری معمولاً در آن بالاست وقتی این آسیب را کنار ارتباطات سست خانوادگی بگذاریم، یقیناً باید منتظر انواع آسیب‌ها باشیم که یک نمونه آن خودکشی است؛ البته انجام آن در ملأ عام از سوی این نسل به نوعی در راستای قابل انکار نبودن آن انجام می‌شود.
شریفی یزدی، ادامه داد: از چند سال پیش تا به امروز در منطقه غرب کشور شکل خودکشی شرایط خاصی پیدا کرده، پیش‌تر در استان ایلام که بالاترین سطح خودکشی را در ایران نسبت به جمعیت داشت، اغلب به شکل خودسوزی خانم و در آقایان با سلاح گرم انجام می‌شد اما امروز این الگو در حال تغییر است به طوری که بیشتر به شکل پرتاب از مکان‌های مرتفع رقم می‌خورد.
وی در پاسخ به این سؤال که دلیل این تغییر الگو چیست که از کنج خانه‌ها و برای مثال قرص خوردن، به پرتاب از پل آن هم در مکان‌های عمومی و شلوغ‌ترین نقاط شهر رسیده؟ اذعان کرد: این سبک جدید از خودکشی در ایران نوعی اعتراض به‌حساب می‌آید یعنی امروز خودکشی بیشتر جنبه عرضه عمومی- اجتماعی پیدا کرده است.
این روان‌شناس اجتماعی با بیان اینکه درواقع به‌نظر می‌رسد این تغییر الگو بیشتر نوعی اعتراض به فضایی است که در کشور نسبت به خانواده‌ها اعمال می‌شود زیرا در پی دسترسی به رسانه‌های جمعی در بستر اینترنت، این روزها قدرت قیاس با دنیا پیش آمده؛ بنابراین وقتی جوان ما در سطح بین‌الملل، اصلاحات عمیق اجتماعی، اقتصادی و شرایط حاکم بر جامعه را برنمی‌تابد، بدین شکل به این مسئله اعتراض می‌کند.
شریفی یزدی در پاسخ به این پرسش که در حال حاضر نهادهای اجتماعی در سطح خانواده و در ادامه نهادهای بالاتر و دستگاه‌های متولی حوزه اجتماعی چه رویکردی را باید دنبال کنند؟ اذعان کرد: آنچه در این بین حائز اهمیت است اینکه ما با دو گونه مداخله مؤثر مواجهیم، نخست ریشه‌ای و بلندمدت که عمدتاً به اصلاحات اجتماعی جامعه بازمی‌گردد؛ در این باره باید بگویم ما به‌شدت نیازمند این اصلاحات به‌صورت عمیق هستیم که یقیناً نیازمند شجاعت است تا منجر به تغییر بنیادی شده تا بتوانیم این اتفاقات را کاهش داده و به نسل ضد و خواسته‌های او توجه کنیم چراکه امروز عمده خودکشی‌ها در این نسل اتفاق می‌افتد.
وی، ادامه داد: دوم مداخلات مؤثر کوتاه‌مدت است، نکته اول آگاه‌تر کردن خانواده‌هاست که وقتی نشانه‌های گرایش به خودکشی را در اعضای خانواده مثل همسر یا فرزندان می‌بینند، بلافاصله مداخله مؤثر داشته و از متخصصان در این حوزه مثل روان‌شناس و روان‌پزشک بهره بگیرند.
این پژوهشگر آسیب‌های اجتماعی، خاطرنشان کرد: در مرحله بعد دو نهادی که در کوتاه‌مدت می‌توانند نقش‌آفرین باشند، سازمان بهزیستی به‌ویژه اورژانس اجتماعی با کد 123 و پلیس 110 هستند که در این قضیه هر دو نهاد ابتر و منفعل عمل می‌کنند، خاطرنشان کرد: متأسفانه بیشتر مردم شناختی از اورژانس اجتماعی و شماره 123 ندارند و اگرهم این شناختی باشد در بسیاری از موارد مداخله مؤثر ندارند در حالی که وظیفه‌ اصلی این نهاد پرداخت به مباحث این‌چنینی بوده و فلسفه شکل‌گیری آن برای مداخله با آسیب‌های از جنس خودکشی است.
شریفی یزدی ادامه داد: در پلیس 110 هم که مربوط به نیروی انتظامی است شاهد انفعال عملکردی هستیم، گفت: مسئله این است که وقتی یک نفر با این شماره تماس گرفته و از یک خشونتی در درون خانواده یا درگیری اعضای خانواده با یکدیگر صحبت می‌کند، معمولاً با این پاسخ روبه‌رو می‌شود که «ما در مسائل خانوادگی مداخله نمی‌کنیم» در حالی که این کار جزو وظایف تعریف‌شده برای این نهاد است و باید مداخله مؤثر داشته باشند.
وی غربالگری افراد مستعد این موضوع را ازسوی نهاد آموزش و پرورش و دانشگاه امری مؤثر در کاهش این آسیب قلمداد کرد و گفت: از این طریق می‌توان دانش‌آموزان در مدارس را مورد ارزیابی قرار داده و آن‌هایی که آسیب‌پذیری بیشتر و ریسک‌فاکتورهای بالاتری دارند را شناسایی و سریعاً آن‌ها را به مراکز مشاوره متصل کرد.
این روان‌شناس اجتماعی در واکنش به اینکه پیامدهای بروز و ظهور این حجم از آسیب اجتماعی بر جامعه چه خواهد بود؟ ابراز کرد: نخستین مسئله احساس عدم امنیت است به طوری که مطالعات اجتماعی و روان‌شناختی بیانگر آن است که وقتی خودکشی در ملأ عام صورت‌گرفته و خبر آن به روش‌های مختلف پخش می‌شود به نوعی الگوسازی برای سایر جوان‌ها اتفاق می‌افتد، در بیشتر موارد عنوان می‌شود که موضوعات این‌چنینی رسانه‌ای نشود چراکه قابلیت تبدیل شدن به مُد اجتماعی را دارد.
شریفی یزدی دیگر پیامد این حجم از آسیب اجتماعی را ناامیدی دانست که در پی عدم توجه به آن به‌تدریج به افسردگی بدل شده و زمینه خودکشی در بین سایر افراد جامعه را ایجاد می‌‌کند.
وی در پاسخ به اینکه با ذهن آسیب‌دیده مردم همدان که در مواجهه با این خبر هستند، چه باید کرد؟ چگونه باید بخشی از این آسیب را التیام داد تا قبح خودکشی بیش از این در جامعه نشکند؟ تصریح کرد: نخستین مرهم کار رسانه‌ای عمیق در خصوص ریشه‌یابی این موضوع توسط رسانه‌های تأثیرگذار و شبکه‌های اجتماعی از صداو سیما گرفته تا روزنامه، خبرگزاری، فضای مجازی و رسانه‌های نوپدید است.
این روان‌شناس، ادامه داد: درون مدارس هم از طریق انجمن اولیا و مربیان که مخاطبان آن والدین هستند و در کف مدرسه که مخاطبان آن دانش‌آموزان و در عین حال در محیط‌های شهری که مخاطب آن سایر شهروندان هستند نیز می‌توان با انجام برخی برنامه‌های ساده اما کاربردی مثل افزایش نشاط، شادی و اجرای تئاترهای کمدی و برگزاری کنسرت در کوتاه‌مدت حال مردم را خوب کرد.
شریفی یزدی با تأکید بر اینکه در مبحث مداخله مؤثر در درون خانواده‌ها، اعزام مددکاران اجتماعی به همراه پلیس می‌تواند از تکرار و افزایش این روند در همدان جلوگیری کند، اذعان‌ کرد: در بعد فرهنگی نیز مسئولان و خبرهای امیدوارکننده آن‌ها درخصوص تغییرات مثبت عمرانی و اقتصادی تا حد زیادی می‌تواند در کاهش این آسیب مؤثر واقع شود.