سپهرغرب، گروه اجتماعی: آیین مقدس اسلام که برنامه‌ای جامع براى سعادت بشر در دنیا و آخرت است و همه ابعاد و نیازمندی‌های فردى و اجتماعى، جسمى و روحى او را مورد توجه دقیق قرار داده، در خصوص همسایه‎دارى نیز گفتنی‌های سودمند فراوانی دارد.

پیامبر بزرگوار اسلام کیفیت رفتار همسایگان با یکدیگر را در تأمین‌ سعادت و آسایش انسان‌ها موثر مى‌دانست و به یارانش توصیه مى‌کرد تا در جایى مسکن گزینند که بتوانند از نعمت وجود همسایگان شایسته‌ترى برخوردار شوند. وقتی یکى از اصحاب از ایشان پرسید: اى رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله)! تصمیم دارم خانه‌اى بخرم، به نظر شما کدام محله را انتخاب کنم؟ حضرت بدون آنکه محله خاصی را به او پیشنهاد کند، فرمود: الْجَوارُ ثُمَّ الدَّارُ، الرَّفیقُ ثُمَّ السَّفَرُ «1»؛ نخست همسایه سپس خانه، نخست رفیق آنگاه سفر.

     همسایه‌دارى نیکو

برخی از رازهای همسایه‎داری نیکو در نگاه بزرگان اسلام ازاین‌قرار است:

- احترام به همسایه: گرامی داشتن و احترام به همسایه نیز از سفارش‌هاى اکید اسلام است. رسول‌ خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: حُرْمَةُ الْجارِ عَلَى الْإِنْسانِ کَحُرْمَةِ أُمِّهِ «2»؛ احترام به همسایه، مانند احترام مادر بر انسان لازم است.

- آزار نرسانیدن به همسایه: آزار رساندن به دیگران (اعم از همسایه‌ها و غیر آنان و حتى آزار رساندن به حیوانات) از امورى است که قبل از هر چیز با فطرت آدمى ناسازگار است و هیچ عقل سلیمى آن را نمى‌پسندد. به رسول خدا صلی‌الله علیه و آله عرض شد: فلان زن، روزها روزه مى‌گیرد و شب‌ها به نماز مى‌ایستد و صدقه مى‌دهد، اما همسایه خود را با زبانش مى‌آزارد.

حضرت فرمود: لا خَیْرَ فیها، هِىَ مِنْ أَهْلِ النَّارِ «3» خیرى در او نیست، او اهل آتش است. امام صادق علیه‌السلام نیز آزاردهنده به همسایه را از رحمت خدا دور مى‌داند: مَلْعُونٌ مَلْعُونٌ مَنْ أذى‌ جارَهُ؛ از رحمت خدا به دور است! از رحمت خداى دور است آنکه همسایه‌اش را بیازارد. اسلام نه‌تنها پیروان خود را از همسایه آزاری بازداشته، بلکه براى همسایه آزار، ارج و حرمتى قائل‌ نشده و دستور داده با وى برخورد کرده و او را بیدار کنید.

تقویت روحیه همکارى و تعاون در جهت پاکیزه و آباد نگه‌داشتن محیط زندگى یکى از این برکات است که خود آرامش روانى و طول عمر انسان را در پى دارد

- صبر بر آزار همسایه: زمانی که گروهى باهم در یک محیط زندگى مى‌کنند، ممکن است بى‌مبالاتى و کم‌توجهی بعضى ‌به آداب اسلامى سبب سلب آسایش دیگران، موجب آزردگى آنان و این خود زمینه‌ساز کدورت‌ها و نزاع‌هاى بعدى شود. در این صورت شایسته است، طرفى که مورد کم‌لطفى همسایه خود واقع‌شده تا مى‌تواند آزار همسایه را براى رضاى خدا تحمل کند و چنانچه ناچار به نشان دادن واکنش شد، با رویى گشاده و زبانى نرم به وى تذکر دهد، به‌طوری‌که این تذکر موجب اصلاح وى شده و در ضمن، رنجش خاطر او را هم در پى نداشته باشد.

امام کاظم علیه‌السلام دراین‌باره فرمود: لَیْسَ حُسْنُ الْجَوارِ کَفَّ الْأَذى‌ وَ لکِنَّ حُسْنَ الْجَوارِ الصَّبْرُ عَلَى الْاذى «4» همسایه‌دارى نیکو به آزار نرساندن نیست، بلکه همسایه‌دارى نیکو در صبر بر آزار همسایه است.

- مَحرَم اسرار: زیستن طولانى افراد در یک محل، به‌تدریج موجب مى‌شود که همسایگان بر اسرار زندگى یکدیگر آگاه شوند. این در حالى است که علنى‌ نمودن اسرار مردم و فاش‌ کردن عیوب آنان در نزد این و آن کار نادرستى است و مؤمن نباید در کار دیگران تجسس کند و دنبال یافتن عیب آنان باشد و اگر برحسب اتفاق بر رازى آگاه شد، باید آن را مخفى دارد و مصداق آن مثل‌اینکه: «خدا مى‌بیند و مى‌پوشد، همسایه ندیده مى‌خروشد» نباشد. ازاین‌رو، امام سجاد علیه‌السلام یکى از حقوق همسایگان را بر یکدیگر، رازدارى دانسته و مى‌فرماید: فَإِنْ عَلِمْتَ عَلَیْهِ سُوءً، سَتَرْتَهُ عَلَیْهِ «5» چنانچه بر عیب همسایه‌ات آگاه شدى، باید آن را مخفى دارى.

     حق همسایه

روزى رسول خدا صلی‌الله علیه و آله از یاران خود پرسید: «آیا مى‌دانید حق همسایه چیست؟» حاضران پاسخ منفى دادند. آن حضرت فرمود: حق همسایه آن است که اگر در کارى از شما درخواست کمک کرد به او کمک کنید، اگر وام خواست به او بپردازید، هرگاه تهى‌دست شد از او دستگیرى کنید، چنانچه خیرى به او رسید به او تبریک بگویید، هنگام بیمارى به عیادتش بروید، در مصیبت‌ها به او تسلیت بگویید، اگر مُرد در تشییع‌جنازه‌اش حاضر شوید، بر ارتفاع خانه خود بدون موافقت او نیفزایید تا مانع وزش نسیم و جریان هوا نشود، هرگاه میوه‌اى خریدید، مقدارى به او هدیه کنید و اگر مایل به این کار نبودید، آن را مخفیانه به ‌منزل ببرید و دقّت کنید که فرزندتان آن را از خانه بیرون نبرد که فرزند او ببیند و به خاطر آن بهانه‌گیرى کند و با بوى غذاى مطبوع خود او را میازارید، مگر آنکه مقدارى برایش بفرستید. «6»

     آثار رعایت حقوق همسایه‌

رفتار نیک همسایگان با یکدیگر مى‌تواند، سرچشمه برکات فراوانى باشد. حال به برخی از آن اشاره می‌کنیم:

- آبادسازی شهرها و طول عمر: تقویت روحیه همکارى و تعاون در جهت پاکیزه و آباد نگه‌داشتن محیط زندگى یکى از این برکات است که خود آرامش روانى و طول عمر انسان را در پى دارد.

گرامی داشتن و احترام کردن به همسایه نیز از سفارش‌هاى اکید اسلام است. رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: حُرْمَةُ الْجارِ عَلَى الْإِنْسانِ کَحُرْمَةِ أُمِّهِ؛ احترام همسایه، مانند احترام مادر بر انسان لازم است

امام صادق علیه‌السلام دراین‌باره فرمود: حُسْنُ الْجَوارِ یُعَمِّرُ الدِّیارَ وَ یَزیدُ فِى الْأَعْمارِ «7» همسایه‌دارى نیکو، شهرها را آباد و عمرها را طولانى مى‌کند. در جاى دیگر خوش‌رفتارى با همسایه را موجب ازدیاد روزى دانسته، مى‌فرماید: حُسْنُ الْجَوارِ یَزیدُ فِى الرِّزْقِ «8» همسایه‌دارى نیکو، روزى را زیاد مى‌کند.

- آمرزش گناهان: آمرزش گناهان نیز پاداشى است که خداوند به کسانى مى‌دهد که همسایه از آنان راضى باشد. پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: مَنْ ماتَ وَ لَهُ جیرانٌ ثَلاثَةٌ کُلُّهُمْ راضُونَ عَنْهُ غُفِرَلَهُ «9» هر کس بمیرد درحالی‌که سه همسایه داشته باشد و همگى از او راضى باشند، آمرزیده مى‌شود.

     بى‌توجهى به حقوق همسایه‌

غفلت از حال همسایگان و بی‌توجهی به حقوق آنان از امورى است که در اسلام مورد نکوهش قرارگرفته و از آن به زشتى یادشده؛ پیامبر بزرگوار اسلام، کسى را که خود، سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد، مؤمن نمى‌داند: ما أمَنَ بى‌ مَنْ باتَ شَبْعانَ وَ جارُهُ جائِعٌ «10» به من ایمان نیاورده، کسى که با شکم سیر بخوابد درحالی‌که همسایه‌اش گرسنه باشد.

همچنین از امام صادق علیه‌السلام نقل‌شده که پس از جدایى حضرت یعقوب از فرزندش یوسف، فرزند دیگرش «بنیامین» نیز از وى جدا شد. این پیامبر بزرگ، روزى در حال مناجات به درگاه خداوند عرض کرد: بار الها! دورى از یوسف و نابینایى، مرا کم بود که بنیامین را نیز از من گرفتى؟ به او وحى شد: اى یعقوب! من اگر فرزندانت را میرانده باشم، برایت زنده مى‌کنم و به تو برمی‌گردانم، ولى آیا به یاد دارى که در فلان روز، گوسفندى کشتى و آن را کباب کرده با اهلت خوردى و به فلانى و فلانى که همسایه تو و روزه‌دار بودند، چیزى ندادى؟ «11» کنایه از اینکه این بلا به سبب بی‌توجهی تو به آن همسایه است.

پی‌نوشت‌ها:

1. مستدرک الوسائل، ج 8، ص 429.

2. همان، ج 76، ص 154.

3. بحارالانوار، ج 74، ص 153.

4. بحارالانوار، ج 78، ص 320.

5. همان، ج 74، ص 7.

6. بحارالانوار، ج 82، ص 93

7. اصول کافى، ج 2، ص 667.

8. بحارالانوار، ج 74، ص 153.

9. مستدرک الوسائل، ج 8، ص 422.

10. اصول کافى، ج 2، ص 668.

11. مستدرک الوسائل، ج 8، ص 429.

*فاطمه سرفرازی کارشناس ارشد علوم قرآن و حدیث