سرمایه‌گذاری برای تولید، یعنی تخصیص منابع مالی، انسانی و فناورانه به بخش واقعی اقتصاد و نه به بازارهای غیر مولد مانند ارز، طلا یا مستغلات؛ در مدل‌های رشد اقتصادی مانند مدل سولو (solow Growth Model)، تولید تابعی از سرمایه (Capital)، نیروی کار (Labor)، و بهره‌وری (Productivity) است. نام‌گذاری سال 1404 به‌عنوان «سرمایه‌گذاری برای تولید» از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی، بیانگر یکی از حیاتی‌ترین نیازهای اقتصادی ایران در شرایط کنونی است و در نظریات اقتصاد توسعه، سرمایه‌گذاری به‌عنوان عامل محرک رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی شناخته می‌شود.
میزان نقدینگی کشور (شامل پول و اسکناس و سپرده‌های مدت‌دار و قرض‌الحسنه پس‌انداز و دیگر سپرده‌ها نزد بانک‌ها) در مرز 10 هزار هزار میلیارد تومان (10 هزار همت) قرار دارد که تاکنون سیاست‌گذاران اقتصادی و پولی نتوانسته‌اند آن‌ها را در قالب سیاست‌های هدایت اعتبار، به سمت تولید هدایت کنند و این درحالی است که کشورهایی مانند چین، کره جنوبی و ژاپن پس از جنگ جهانی دوم توانسته‌اند سیاست‌های هدایت اعتبار را با هدف توسعه صنایع کلیدی اجرا کنند و با تعیین سهمیه‌های اعتباری برای بخش‌های اولویت‌دار و نظارت دقیق بر بانک‌ها، به رشد سریع اقتصادی دست یابند. به‌عبارت‌دیگر با اتصال موتور خلق پول در نظام بانکی به زنجیره تولید و بخش حقیقی اقتصاد، توانسته‌اند اعتبارات را به‌ سوی اهداف توسعه صنعتی و حوزه‌هایی که دارای بیشترین ارزش‌افزوده هستند، هدایت کنند، اما نقدینگی در ایران صرفاً به تورم یا سوداگری‌های غیر مولد تبدیل شده است.
این یادداشت تلاش دارد با توجه‌ به چالش‌های اقتصاد ایران مانند تحریم‌ها، تورم بالا، نوسانات ارزی و محدودیت‌های زیرساختی، راهکارهای کلیدی برای تحقق شعار سال ارائه کند؛ بنابراین ابتدا حوزه‌های اولویت‌دار و کم‌خطر را مورد بررسی قرار داده، آنگاه فرصت‌های سرمایه‌گذاری جذاب را بررسی کرده و سپس ظرفیت‌های اشتغال در کشور و میزان سرمایه‌گذاری مورد نیاز را برآورد می‌کند.
در گام نخست با توجه به تحریم‌ها و شرایط اقتصادی، راهکارهای کلیدی تحقق شعار سال 1404 ارائه می‌شود، ازجمله:
1. شناسایی حوزه‌های اولویت‌دار و کم‌خطر
* تمرکز بر صنایع کمتر وابسته به واردات
سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی مانند کشاورزی و صنایع غذایی، صنایع معدنی، پتروشیمی و یا تولید محصولات پزشکی که نیاز کمتری به واردات مواد اولیه داشته و تقاضای داخلی/ صادراتی پایدارتری دارند.
* استفاده از مزیت‌های نسبی ایران
مانند منابع نفت و گاز، معادن (مس، سنگ‌ آهن)، نیروی کار جوان و موقعیت جغرافیایی برای صادرات به کشورهای همسایه.
2. استفاده از فناوری و نوآوری
* بهره‌گیری از فناوری‌های مقرون‌به‌صرفه
استفاده از ماشین‌آلات دست‌ دوم اما کارآمد (با توجه‌ به محدودیت دسترسی به فناوری‌های پیشرفته به‌دلیل تحریم‌ها).
* تولید محصولات با ارزش‌افزوده بالا
برای مثال تبدیل مواد خام (مانند سنگ معدن) به محصولات نیمه‌ساخته یا نهایی برای افزایش سودآوری.
* استارت‌آپ‌ها و فناوری‌های دیجیتال
استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال برای مدیریت زنجیره تأمین، بازاریابی و یا بهینه‌سازی فرایندهای تولید.
3. همکاری با بخش‌های دولتی و خصوصی
* استفاده از تسهیلات دولتی
برخی نهادها مانند صندوق توسعه ملی، بانک صنعت و معدن و یا معاونت علمی ریاست‌جمهوری تسهیلات کم‌بهره یا تعرفه‌های صادراتی ارائه می‌دهند.
* تشکیل اتحادیه‌های تولیدی
همکاری با سایر تولیدکنندگان برای کاهش هزینه‌های مشترک (مانند خرید گروهی مواد اولیه یا استفاده از خطوط تولید اشتراکی).
* جذب سرمایه خارجی غیر مستقیم
با توجه‌ به تحریم‌ها، استفاده از روش‌هایی مانند فاینانس، بیع متقابل و یا مشارکت با شرکت‌های خارجی از طریق کشورهای واسطه (مانند ترکیه، چین و یا روسیه).
4. مدیریت خطرهای اقتصادی
* حفظ نقدینگی با ارزهای باثبات
* تأمین مواد اولیه از بازارهای داخلی
* ایجاد ارتباط مستقیم با تأمین‌کنندگان داخلی یا تولیدکنندگان خُرد برای کاهش وابستگی به واردات
* بیمه‌گذاری سرمایه‌گذاری
استفاده از بیمه‌نامه‌های سرمایه‌گذاری (درصورت امکان) برای پوشش خطرهای سیاسی یا اقتصادی.
5. بهره‌گیری از ظرفیت‌های منطقه‌ای و محلی
* سرمایه‌گذاری در مناطق آزاد
مناطق آزاد تجاری- صنعتی (مانند چابهار، کیش و یا انزلی) امتیازات مالیاتی، گمرکی و دسترسی آسان‌تر به بازارهای بین‌المللی ارائه می‌دهند.
* توجه به شهرهای کمترتوسعه‌یافته
هزینه‌های پایین‌تر زمین و نیروی کار در شهرهای کوچک یا مناطق مرزی می‌تواند سودآوری را افزایش دهد.
6. آموزش و توسعه نیروی انسانی
* آموزش دادن مهارت‌های فنی به کارگران
همکاری با مؤسسات فنی و حرفه‌ای برای تربیت نیروی کار ماهر متناسب با نیازهای تولیدی.
* استخدام مشاوران متخصص
استفاده از مشاوران مالی، حقوقی و فنی برای جلوگیری از اشتباهات رایج در مدیریت تولید.
7. بازاریابی و صادرات
* هدف‌گیری بازارهای همسایه
کشورهای عراق، افغانستان، پاکستان و کشورهای آسیای میانه مانند آذربایجان و ارمنستان به‌دلیل نزدیکی جغرافیایی و کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل، بازارهای مناسبی برای صادرات هستند.
* استفاده از نشان‌های تجاری داخلی:
با توجه‌ به افزایش تقاضا برای کالاهای ایرانی در برخی بازارها (به‌دلیل قیمت رقابتی)، ویژندسازی مناسب می‌تواند سهم بازار را افزایش دهد.
8. پیگیری سیاست‌های حمایتی دولت
* بررسی طرح‌های تشویقی
برخی طرح‌ها مانند طرح جهش تولید، حمایت از صنایع دانش‌بنیان و یا معافیت‌های مالیاتی برای تولیدکنندگان فعال در مناطق محروم وجود دارد.
* تعامل با اتاق بازرگانی
استفاده از شبکه‌های ارتباطی اتاق‌های بازرگانی برای دریافت اطلاعات به‌روز درباره قوانین و فرصت‌ها.
در این مرحله با توجه‌ به چالش‌های موجود، سرمایه‌گذاران باید:
- از رویکرد واقع‌بینانه و گام‌های کوچک شروع کنند.
- به‌جای واردات، بر تولید محصولات با زنجیره تأمین داخلی تمرکز کنند.
- از فرصت‌های همکاری منطقه‌ای و فناوری‌های دیجیتال بهره ببرند.
و همچنین تعامل سازنده با نهادهای دولتی و بین‌المللی برای کاهش خطرها، ضروری است.
نکته دوم اینکه در سال 1404 با توجه‌ به شرایط اقتصادی ایران، تحریم‌ها، نیازهای داخلی و فرصت‌های منطقه‌ای، مزیت‌های نسبی و تقاضاهای خاصی در بخش تولید وجود دارد که می‌توانند به‌عنوان فرصت‌های سرمایه‌گذاری جذاب مورد توجه قرار گیرند؛ در ادامه برخی از این فرصت‌ها براساس حوزه‌های مختلف تحلیل شده‌اند:
1. صنایع غذایی و کشاورزی
* فرصت‌ها
تولید محصولات کشاورزی فرآوری‌شده (مانند آب‌میوه‌های طبیعی، خشکبار، رب و ترشیجات) برای صادرات به کشورهای همسایه.
توسعه گلخانه‌های مدرن برای کاهش وابستگی به آب و افزایش بهره‌وری.
تولید خوراک دام و طیور با استفاده از ضایعات کشاورزی (به‌دلیل کمبود شدید این محصولات در ایران).
* دلایل جذابیت
تقاضای بالای داخلی و منطقه‌ای.
امکان استفاده از منابع داخلی و کاهش وابستگی به واردات.
2. صنایع دارویی و پزشکی
* فرصت‌ها
تولید داروهای ژنریک و مواد اولیه دارویی (با توجه‌ به تحریم‌های واردات دارو).
ساخت تجهیزات پزشکی ساده (مانند سرنگ، ماسک و لوازم آزمایشگاهی).
تولید مکمل‌های غذایی و گیاهان دارویی برای بازارهای داخلی و صادرات.
* دلایل جذابیت
نیاز حیاتی بخش بهداشت و درمان ایران.
امکان صادرات به کشورهایی مانند عراق و افغانستان.
3. انرژی‌های تجدیدپذیر
* فرصت‌ها
ساخت پنل‌های خورشیدی یا توربین‌های بادی کوچک‌مقیاس برای مناطق دورافتاده.
تولید باتری‌های ذخیره‌سازی انرژی.
توسعه سیستم‌های آبیاری خورشیدی برای کشاورزی.
* دلایل جذابیت
کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و صرفه‌جویی در هزینه‌های انرژی.
حمایت نسبی دولت از پروژه‌های سبز.
4. صنایع معدنی و فلزی
* فرصت‌ها
فرآوری مواد معدنی خام (مانند تبدیل سنگ‌ آهن به فولاد یا سنگ مس به کاتد).
تولید محصولات نهایی با ارزش‌افزوده بالا (برای مثال ساخت لوله‌های صنعتی یا ورق‌های گالوانیزه).
استخراج و فرآوری لیتیوم (با توجه‌ به ذخایر کشف‌شده در ایران).
* دلایل جذابیت
ایران یکی از کشورهای غنی از منابع معدنی است.
تقاضای جهانی برای فلزات اساسی به‌ویژه در صنایع ساختمان و خودرو.
5. فناوری اطلاعات و تولیدات دیجیتال
* فرصت‌ها
تولید سخت‌افزارهای ساده IT (مانند سرورهای داخلی، روترها و یا تجهیزات شبکه).
ساخت نرم‌افزارهای صنعتی برای مدیریت خطوط تولید.
توسعه پلتفرم‌های تجارت الکترونیک اختصاصی برای بازار ایران.
* دلایل جذابیت
رشد سریع نیاز به دیجیتالی‌سازی کسب‌وکارها.
امکان جایگزینی واردات با تولید داخلی در این حوزه.
6. صنایع ساختمانی و مصالح
* فرصت‌ها
تولید مصالح ساختمانی جایگزین (مانند بلوک‌های سبک، عایق‌های حرارتی و یا سیمان‌های کم‌مصرف).
بازیافت ضایعات ساختمانی (به‌دلیل حجم بالای نخاله‌ها در شهرهای بزرگ).
ساخت تجهیزات لوله‌کشی و سیستم‌های آب‌رسانی.
* دلایل جذابیت
نیاز به بازسازی زیرساخت‌های فرسوده در ایران.
تقاضای ثابت ناشی از ساخت‌وساز مسکن و پروژه‌های عمرانی.
7. صنایع پتروشیمی و پلاستیک
* فرصت‌ها
تولید پلیمرهای خاص برای صنایع پزشکی یا بسته‌بندی.
بازیافت پلاستیک‌ها و تبدیل آن به مواد اولیه.
ساخت محصولات پایین‌دستی پتروشیمی (مانند لاستیک، چسب و یا رنگ).
* دلایل جذابیت
دسترسی ایران به منابع ارزان نفت و گاز.
امکان صادرات به کشورهای همسایه با هزینه حمل‌ونقل پایین.
8. صنایع خودرو و قطعه‌سازی
* فرصت‌ها
تولید قطعات یدکی خودرو باکیفیت (به‌دلیل فرسودگی ناوگان خودرویی ایران).
ساخت خودروهای الکتریکی یا دوچرخه‌های برقی (با توجه‌ به گرانی سوخت).
تمرکز بر تولید موتورسیکلت‌های مقرون‌به‌صرفه برای بازار داخلی.
* دلایل جذابیت
تقاضای بالای داخلی برای خودرو و قطعات.
امکان جایگزینی واردات از چین یا هند.
9. صنایع‌ دستی و گردشگری
* فرصت‌ها
تولید صنایع‌ دستی با طراحی مدرن (مانند فرش، سفال و یا جواهرات) برای صادرات.
ساخت تجهیزات کمپینگ و گردشگری (چادر، کیسه‌خواب و لوازم کوهنوردی).
* دلایل جذابیت
جذابیت محصولات ایرانی در بازارهای جهانی.
رشد نسبی گردشگری داخلی و نیاز به تجهیزات مرتبط.
10. آب‌ و فاضلاب
* فرصت‌ها
تولید سیستم‌های تصفیه آب خانگی یا صنعتی (با توجه‌ به بحران آب در ایران).
ساخت لوله‌های مقاوم به خوردگی و شیرآلات کم‌مصرف.
بازیافت آب خاکستری برای استفاده در کشاورزی.
* دلایل جذابیت
نیاز فوری به مدیریت منابع آب در ایران.
حمایت احتمالی دولت از پروژه‌های مرتبط با صرفه‌جویی آب.
* استراتژی‌های کلیدی برای موفقیت
تمرکز بر زنجیره تأمین داخلی: کاهش وابستگی به واردات با استفاده از مواد اولیه داخلی.
همکاری با شرکت‌های دانش‌بنیان: استفاده از نوآوری‌های داخلی برای کاهش هزینه‌ها.
صادرات به بازارهای همسایه: هدف‌گیری کشورهایی مانند عراق، افغانستان، پاکستان و کشورهای CIS و حوزه خلیج‌ فارس.
استفاده از فناوری‌های کم‌هزینه: مانند اتوماسیون ساده یا ماشین‌آلات دست‌ دوم.
نکته سوم اینکه حوزه‌های مورد توجه برای اشتغال و سرمایه‌گذاری، ظرفیت‌های اشتغال در کشور و میزان سرمایه‌گذاری مورد نیاز را برآورد می‌کنیم.
برای تحقق رشد هشت درصدی طبق برنامه هفتم پیشرفت و ایجاد اشتغال در حوزه‌های تولیدی نام‌برده، نیاز به سرمایه‌گذاری هدفمند، توزیع مناسب منابع و بهبود فضای کسب‌وکار است. در ادامه ظرفیت‌های اشتغال‌زایی در هر حوزه و میزان سرمایه‌گذاری مورد نیاز تحلیل می‌شود:
1. صنایع غذایی و کشاورزی
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر واحد گلخانه مدرن: 10 تا 50 شغل مستقیم.
کارخانه‌های فرآوری محصولات کشاورزی: 100 تا 300 شغل به‌ازای هر خط تولید.
تخمین کل: ایجاد حداقل 200 هزار شغل در سال با توسعه پنج هزار هکتار گلخانه و 500 واحد فرآوری.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر هکتار گلخانه: 5 تا 10 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: حدود 100 تا 150 هزار میلیارد تومان.
2. صنایع دارویی و پزشکی
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر خط تولید داروی ژنریک: 50 تا 150 شغل.
تولید تجهیزات پزشکی ساده: 30 تا 100 شغل به‌ازای هر کارگاه.
تخمین کل: ایجاد 50 هزار شغل با توسعه 500 واحد کوچک و متوسط.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر خط تولید دارو: 300 تا 1000 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: 50 تا 80 هزار میلیارد تومان.
3. انرژی‌های تجدیدپذیر
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر مگاوات نیروگاه خورشیدی: 10 تا 20 شغل (نصب، نگهداری، تولید پنل).
تولید باتری‌های ذخیره‌سازی: 100 شغل به‌ازای هر کارخانه.
تخمین کل: ایجاد 100 هزار شغل با نصب پنج هزار مگاوات نیروگاه تجدیدپذیر.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر مگاوات خورشیدی: 200 تا 300 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: 1000 تا 1500 هزار میلیارد تومان.
4. صنایع معدنی و فلزی
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر واحد فرآوری مواد معدنی: 200 تا 500 شغل.
استخراج لیتیوم: 1000 تا 2000 شغل به‌ازای هر معدن.
تخمین کل: ایجاد 150 هزار شغل با توسعه 100 واحد فرآوری و پنج معدن لیتیوم.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر واحد فرآوری: 500 تا 2000 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: 200 تا 300 هزار میلیارد تومان.
5. فناوری اطلاعات و تولیدات دیجیتال
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر استارت‌آپ فناور: 10 تا 50 شغل.
تولید سخت‌افزار: 100 تا 300 شغل به‌ازای هر خط تولید.
تخمین کل: ایجاد 200 هزار شغل با حمایت از پنج هزار استارت‌آپ و 200 خط تولید.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر استارت‌آپ: 5 تا 50 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: 50 تا 100 هزار میلیارد تومان.
6. صنایع ساختمانی و مصالح
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر کارخانه مصالح سبک: 100 تا 300 شغل.
بازیافت نخاله‌ها: 50 شغل به‌ازای هر واحد.
تخمین کل: ایجاد 250 هزار شغل با توسعه 1000 واحد کوچک و متوسط.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر کارخانه مصالح: 200 تا 500 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: 200 تا 300 هزار میلیارد تومان.
7. صنایع پتروشیمی و پلاستیک
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر واحد پایین‌دستی پتروشیمی: 300 تا 1000 شغل.
بازیافت پلاستیک: 50 تا 100 شغل به‌ازای هر کارخانه.
تخمین کل: ایجاد 100 هزار شغل با توسعه 50 واحد جدید.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر واحد پایین‌دستی: 1000 تا 5000 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: 50 تا 100 هزار میلیارد تومان.
8. صنایع خودرو و قطعه‌سازی
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر خط تولید قطعات یدکی: 200 تا 500 شغل.
تولید دوچرخه برقی: 100 شغل به‌ازای هر کارخانه.
تخمین کل: ایجاد 150 هزار شغل با توسعه 300 واحد تولیدی.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر خط تولید قطعات: 300 تا 1000 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: 100 تا 200 هزار میلیارد تومان.
9. صنایع‌دستی و گردشگری
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر کارگاه صنایع‌ دستی: 10 تا 50 شغل.
تولید تجهیزات گردشگری: 30 تا 100 شغل.
تخمین کل: ایجاد 50 هزار شغل با حمایت از پنج هزار کارگاه و 200 واحد تولیدی.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر کارگاه: 1 تا 10 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: 10 تا 20 هزار میلیارد تومان.
10. آب‌ و فاضلاب
* ظرفیت اشتغال‌زایی
هر واحد تصفیه آب: 50 تا 200 شغل.
تولید لوله‌های مقاوم: 100 شغل به‌ازای هر کارخانه.
تخمین کل: ایجاد 100 هزار شغل با توسعه 500 واحد.
* سرمایه‌گذاری لازم
هر واحد تصفیه آب: 200 تا 1000 میلیارد تومان.
کل سرمایه‌گذاری: 50 تا 100 هزار میلیارد تومان.
* جمع‌بندی اشتغال و سرمایه‌گذاری
کل اشتغال مستقیم قابل ایجاد: حدود 1.3 تا 1.5 میلیون شغل.
کل سرمایه‌گذاری مورد نیاز: بین 1,500 تا 2,500 هزار میلیارد تومان (معادل 30 تا 50 میلیارد دلار با نرخ دلار 50 هزار تومانی).
* تحقق رشد 8 درصدی
برای دستیابی به رشد هشت درصدی در برنامه هفتم، براساس مدل‌های رشد اقتصادی:
1. نسبت سرمایه به تولید (ICOR): در ایران این شاخص حدود 4 تا 6 است (یعنی برای 1 واحد رشد تولید ناخالص داخلی، 4 تا 6 واحد سرمایه نیاز است)
2. سرمایه‌گذاری لازم: با فرض تولید ناخالص داخلی 404 میلیارد دلاری در سال1403، رشد هشت درصدی معادل 160 هزار میلیارد تومان افزایش تولید است.
اما با توجه‌ به تورم و تحریم‌ها، این رقم به یک‌هزار تا یک‌هزار و 200 میلیارد تومان افزایش می‌یابد.
* چالش‌های اصلی
تأمین مالی: شکاف بین سرمایه‌گذاری موجود (سالانه 300-400 هزار میلیارد تومان) و نیاز برنامه هفتم.
بهبود بهره‌وری: کاهش ICOR با استفاده از فناوری و مدیریت کارآمد.
جذب سرمایه خارجی: نیاز به 20-30 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی سالانه (که تحت تحریم‌ها دشوار است).
راهکارهای کلیدی
1. تسهیل تأمین مالی
انتشار اوراق مشارکت خاص تولید.
جذب سرمایه‌گذاری خارجی غیر مستقیم از طریق کشورهای هم‌پیمان (چین، روسیه).
2. حمایت از بخش خصوصی
معافیت‌های مالیاتی و تضمین وام‌های تولیدی.
3. کاهش خطرها
بیمه سرمایه‌گذاری و ثبات نرخ ارز.
4. تحول دیجیتال
استفاده از هوش مصنوعی و اتوماسیون برای کاهش هزینه‌ها.
* نتیجه‌گیری
ایجاد 1.5 میلیون شغل در بخش تولید و دستیابی به رشد هشت درصدی در سال 1404، نیازمند سرمایه‌گذاری سالانه 300 تا 400 هزار میلیارد تومان در بخش تولید است.
این درحالی است که براساس برآوردهای غیر رسمی حجم دارایی‌های نقدی خانوارها شامل طلا، ارز خارجی (دلار) و سکه طلا 300 تا 400 هزار میلیارد تومان براساس قیمت‌های سال 1400 و نقدینگی 10 هزار همتی موجود در کشور (در پایان سال 1403) بوده که بیانگر آن است که با هدایت درست نقدینگی، می‌توان سرمایه لازم برای افزایش تولید و رشد اقتصادی را فراهم کرد.