خاک یکی از منابع طبیعی اصلی تجدیدناپذیر در جهان است، تخریب خاک تهدید جدی در جهان به‌شمار می‌رود، زیرا در درازمدت باعث کاهش توان تولید زیستی و اقتصادی خاک و ناپایداری محیط زیست می‌شود، در نتیجه ارزیابی عوامل مؤثر در تخریب خاک و تعیین مناطق مبتلا به این معضل، در حفاظت خاک اهمیت بسزایی دارد که در این بین عوامل انسانی طی چند دهه اخیر یقیناً بیش از عوامل طبیعی در این حوزه مؤثر بوده است.
برای مثال طی چند روز اخیر خبرنگار روزنامه سپهرغرب با حضور میدانی و مشاهده تخریب و تصرف در منابع طبیعی و تغییر مسیر آب چشمه شاه‌نظر به پایین‌دست، موضوع را به مسئولان ذی‌ربط اطلاع‌رسانی کرد.
این تصرف علاوه ‌بر تغییر در مسیر اصلی آب‌، بخش اعظمی از خاک و منابع طبیعی را در مسافتی حدود 300 تا 400 متر تخریب کرده، به‌طوری که ناظران، شاهد حفر گودال‌هایی با عمق سه متر بودند؛ تأسف‌بارتر اینکه این برشی که در منابع طبیعی آن منطقه ‌ایجاد شده از دوردست نیز مشخص است. اوج برخورد با این موضوع از سوی سازمان منابع طبیعی بازگردانی محل به شرایط قبل توسط خاطیان است. حال این سؤال مطرح می‌شود که آیا با بازگرداندن به شرایط قبل، این تخریب جبران می‌شود؟ بارها و بارها در اراضی کشاورزی و باغی شاهد تغییر کاربری به‌صورت غیر قانونی و در پی آن تخریب سازه از سوی دستگاه متولی و باقی ماندن مصالح در محل بوده و هستیم که این امر مسلماً در تخریب ساختار خاک مؤثر واقع خواهد شد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص این پیامدها با رئیس گروه مهندسی حفاظت آب و خاک پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
حمیدرضا پیروان با بیان اینکه نخستین مسئله در مثال شما به این موضوع بازمی‌گردد که یقیناً رودخانه مورد نظر دارای حریم بوده و اهالی روستا به حریم آن تجاوز کرده‌اند، گفت: اشکال بعدی اینکه کانال انشعابی که گرفته شده، به لحاظ ابعاد و محاسبات با میزان حقابه آن‌ها همخوانی ندارد.
وی با بیان اینکه عمق زیاد حتی می‌تواند آبراهه اصلی رودخانه به روستا را در معرض خطر قرار دهد، تشریح کرد: این موضوع منوط به آن است که آیا بستر شیار ایجادشده از بستر رودخانه فعلی پایین‌تر است یا خیر؟ که در این صورت اگر این تفاوت ارتفاع از یک حدی پایین‌تر باشد کف آبراهه و مناطق بالادست آن نیز در خطر قرار می‌گیرد.
این کارشناس افزود: به‌دلیل اینکه بستر رودخانه از نهر انشعابی بالاتر است، به محض بروز یک بارشِ حدی که توأم با سیلاب باشد یقیناً مسیری را به کانال باز کرده و اراضی کشاورزی و استخرهای ذخیره آب، با رسوب پر خواهد شد.
پیروان با تأکید بر اینکه طبق قانون حفاظت خاک خاطیان می‌بایست علاوه بر پرداخت جریمه به میزان آسیبی که به خاک وارد کرده‌اند، نسبت به بازگرداندن شرایط زمین و خاک به حالت قبل اقدام کنند، افزود: در غیر این صورت فقط پر کردن گودال ایجادشده کارساز نخواهد بود چراکه با وقوع هر سیلاب و باد شاهد فرسایش خاک در منطقه خواهیم بود.
وی با ابراز اینکه لازم است متولیان امر ضوابط و استاندارهای لازم را برای اهالی تبیین و در این زمینه کارشناسان خود را با اهالی‌ همراه کنند، گفت: درواقع منطقه باید با سازه‌های آبخیزداری در بالادست استحکام‌بخشی شود و در ادامه خاک بازگردانده‌شده به گودال نیز با دستگاه و ادوات به تراکم پیشین خود بازگردد تا دچار فرسایش نشود.
وی در خصوص باقی ماندن مصالح ساختمانی در پی تخریب سازه‌های غیر قانونی در مزارع و باغات و تأثیر آن در کیفیت خاک، گفت: متأسفانه در این بخش با خلأهای قانونی و اجرایی بی‌شمار مواجهیم زیرا در اغلب موارد این‌چنین دستگاه‌های متولی تنها به تخریب محدثات اقدام کرده و مصالح به‌صورت تلی از خاک در محل باقی می‌ماند.
این کارشناس آب و خاک با اشاره به اینکه این امر نه‌تنها به لحاظ محیط زیستی مشکل‌ساز است بلکه به لحاظ اقتصادی نیز به معنای هدررفت سرمایه‌های ملی است تصریح کرد: نکته این است که دستگاه‌‌های متولی می‌بایست نسبت به تدوین و نظارت بر اجرای بازگرداندن شرایط به حالت قبل در این اراضی اقدام کنند که متأسفانه این گونه نیست.
پیروان با اشاره به اینکه در چنین مواردی شرایط زمین و خاک به حالت قبل خود بازگردانده نشده بلکه تنها تخریب صورت گرفته، تشریح کرد: نخاله‌های ساختمانی در ظاهر بی‌خطر به نظر رسیده و نیاز به مدیریت اورژانسی ندارند، اما آن‌ها ترکیبی از مواد مختلف هستند که مواد تشکیل‌دهنده هرکدام از آن‌ها تهدیدی برای طبیعت و ساختار خاک به‌حساب می‌آید.
وی با بیان اینکه باید مشخص شود که آجر، سنگ و غیره از چه چیزی تشکیل شده‌اند، ادامه داد: آهک، آجر و دیگر مواد و مصالح ساختمانی وقتی به تلی از خاک بدل شده و در سطح خاک باقی می‌مانند مانع از رسیدن نور خورشید و اکسیژن لازم به خاک می‌شوند که در از دست دادن توان و حاصلخیزی خاک مؤثر است.
این کارشناس حفاظت از آب و خاک با تأکید بر اینکه نخاله ساختمانی در ظاهر بی‌خطر هستند ولی مصائب و آسیب‌های در پی دارند، اظهار کرد: مسئله این است که در صورت ترکیب شدن این مواد با خاک و نرسیدن اکسیژن و نور به آن، دیگر امکان رشد و نمو گیاهان فراهم نخواهد بود.
پیروان با اشاره به اینکه دپوهای پسماند سبب آلودگی آب، خاک و هوا در محیط اطراف محل دپو می‌‌شود، اذعان کرد: معمولاً بارش باران سبب حل شدن این مواد و ورود آن به آب‌های سطحی و سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد گویا قانون حفاظت از خاک از بازدارندگی لازم به لحاظ جریمه و برخورد با متخلفان برخوردار نبوده و باید در عرصه اجرایی شدن اصولی ‌آن دستورالعمل الزام‌آوری مورد توجه قرار گیرد. از طرفی طبق پیگیری‌هایی که در ارتباط با این مسئله از مدیران مرتبط داشتیم عنوان شده به‌دلیل کمبود نیرو، امکان پایش روزانه منطقه وجود ندارد پس مردم در صورت مشاهده چنین تخلفاتی نسبت به گزارش موضوع اقدام کنند. حال این سؤال مطرح می‌شود که این ارتباط و تعامل چگونه باید بین مردم و دستگاه‌های مرتبط شکل بگیرد و یا اینکه تا کی قرار است به‌دلیل کمبود نیروی منابع طبیعی این شهرها قربانی شخص و یا گروهی شود؟

طاهره ترابی مهوش