خانواده مهمترین نهاد اجتماعی است که مرزهای قابل نفوذی دارد و فضای مجازی توانسته است در آن رخنه کند؛ لذا ورود فضای مجازی به کانون خانواده موجب بروز آسیب‌هایی در هنجارها و نقش‌های اعضای خانواده به ویژه کودکان شده است. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد گسترش فضاهای مجازی آسیب‌های گوناگونی در زمینه تعلیم و تربیت کودکان ایجاد کرده است؛ از جمله آسیب‌های اخلاقی همچون دسترسی آسان به منابع غیر اخلاقی، تضعیف باورهای دینی و القای شبهات و تعارض ارزش‌ها؛ آسیب‌های شخصیتی مثل اعتیاد به فضای مجازی، انزوای اجتماعی و اتلاف وقت؛ و آسیب‌های خانوادگی از قبیل کاهش ارتباطات خانوادگی، تغییر الگوی تعامل میان والدین و فرزندان، از بین رفتن تعادل قدرت در خانواده و شکاف نسل ها. بنابراین، هدایت و نظارت والدین در کنار شناخت و آگاهی از آسیب‌های پیش‌روی فضای مجازی به‌ترین راهکار رفع آسیب‌های آن است. محمد قنبری مدرس سواد رسانه و مدیرعامل مؤسسه نواندیشان دنیای قلم در گفت‌وگوی اختصاصی با خبرنگار روزنامه سپهرغرب درخصوص فضای مجازی و تأثیرات این فضا بر کودکان و نوجوانان مطالبی را تشریح کرد که نیازمند دقت والدین در این خصوص می‌باشد. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:

**تأثیر فضای مجازی در رشد شناختی و قدرت درک و توانایی کودکان چگونه است؟

نسل‌های مختلف هرچندسال یک‌بارتوسط کارشناسان کدگذاری می‌شوند این کدگذاری شامل کدهای آلفا، بتا و زد بوده و به مرور این کدها افزایش می‌یابد و این تقسیم‌بندی بر اساس میزان و سرعت دستیابی این نسل به اطلاعات انجام می‌شود باید به این نکته توجه کرد که این اطلاعات فقط از طریق شبکه‌های اجتماعی در دسترس قرار نمی‌گیرد بلکه بازی‌های رایانه‌ای و انواع فرآورده‌های رسانه‌ای مثل وی‌ا‌ودی‌ها، گیمیفیکیشن‌ها و تمام فیلم و سریال‌هایی که در نسل‌های قبل بسیار وقت می‌برد که در اختیار افراد قرار گرفته و زمینه ساز تغییر ذائقه آن نسل شود در این نسل این روند بسیار سریع رخ می‌دهد

این تأثیرات در حوزه شناختی و ذهنی کودکان و نوجوانان به‌خصوص در نسل‌ حاضر که به نسل Z معروف است بسیار قابل توجه بوده و این نسل بخش قابل توجهی از اطلاعات خود را از طریق رسانه‌ها دریافت می‌کند در واقع مخزن ذهنی این گروه بیشتر از طریق فرآورده‌های رسانه‌ای پر می‌شود.

براساس مطالعاتی که در دنیا انجام شده و معتبر است 75 درصد یادگیری انسان‌ها که بر مبنای آن عمل و تصمیم‌گیری می‌کنند، از طریق اطلاعاتی است که از چشم دریافت می‌کنند و 13 درصد نیز از طریق گوش و میزان کمی از طریق سایر حواس صورت می‌گیرد. به عبارت دیگر محصولاتی که حواس بینایی و شنوایی فرد را درگیر می‌کند یعنی همان مدیا که محصول رسانه‌های امروز است بیشترین تاثیر را این نسل و حوزه شناختی آن که منجر به اقدام و عمل می‌شود را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

یک مثال در این میان در حوزه تاثیرگذاری مثبت اطلاعاتی که حواس دیداری و شنیداری انسان‌ها را تحت تاثیر قرار داده و پس از 1400 سال همچنان قلب نسل‌ها را به خود مشغول می‌کند واقعه عاشوراست امام حسین (ع) پیام خود را تا امروز به نسل‌ها رسانده است اگر شما دقت کنید بچه‌های کوچک علاقمندانه در این مسیر فعالیت می‌کنند تکیه می‌زنند، در هیئت‌ها خدمت می‌کنند و... البته نکته مهم در پیام عاشورا ارتباط آن فطرت انسان‌هاست که این مزیت در پیامی که والت‌دیزنی و هالیوود با کمک بت‌من‌ها و اسپایدرمن‌ها تولید و منتشر می‌کند وجود ندارد به همین دلیل غول‌های رسانه‌ای غرب به ویژه رسانه مدیا برای ادامه حیات نیاز به تعویض کاراکترها دارند و این همان نقطه تمایز ما با غرب در حوزه رسانه است پیام جهان اسلام بر اساس فطرت است اما غرب اینگونه نیست.

**به نظر شما استفاده بدون قاعده از فضای مجازی و محصولات رسانه‌ای می‌تواند تاثیر منفی داشته باشد؟ چه آسیب‌هایی می‌تواند به نوجوانان وارد سازد؟

مهمترین آسیب استفاده بی‌قاعده از این فضا در حوزه جان فرزندان شکل می‌گیرد که باید پدر و مادرها به این امر توجه کنند من در بخش نخست به آسیب‌های جسمی می‌پردازم گفتیم که محصولات رسانه‌ای کاملا هدفمند تولیدشده و اطلاعات را دراختیار مخاطب قرار می‌دهند میزان جذابیت این فرآورده‌ها به حدی است که افراد ساعت‌ها پای کنسول نشسته و مشغول بازی هستند در دنیا نوجوانانی بوده‌اند که بر اثر همین مسئله جان خود را از دست داده‌اند تا آنجا که کشورها برای استفاده از محصولات مدیا قانون وضع کردند در کشور ما هم کم نیستند نوجوانانی که میلیون‌ها تومان برای بازی‌ها هزینه می‌کنند در این میان باید به تاثیر عمیق فضای مجازی بر شناخت نوجوانان اشاره کرد در علوم شناختی بحث بر سر بنیان‌هایی است که نوع و جهت‌گیری شناختی و فکری افراد را تعیین می‌کنند وقتی کودک ما در معرض حجم بالایی از اطلاعات ناشی از این محصولات مدیایی قرار می‌گیرد در آینده با مشکلات هویتی مواجه می‌شود که در دوران نوجوانی به عنوان یکی از چالش‌ها مطرح است این چالش ناشی از اطلاعاتی است که در ذهن کودک و نوجوان ریخته شده است اگر اطلاعات نامناسب بباشد با مشکل جدید هویت‌یابی غلط مواجه خواهیم شد

یکی دیگر از مشکلاتی که نوجوانان با آن مواجه می‌شوند در حوزه یادگیری است خداوند متعال انسان را با ذهنی پویا خلق و فعال خلق کرده است و ذهن هر روز می‌تواند به‌روز شود اما وقتی داده‌ها تکرار شده و بیش از حد ضرورت اطلاعات دریافت می‌شود با بحران‌های یادگیری مواجه می‌شویم دنیا در این خصوص اقدام به محدودسازی کرده است مثلاً در کشور انگلستان استاندارد‌سازی صورت گرفته و فضای دسترسی کودکان و نوجوانان را از بزرگسال جدا کرده‌اند و دو حوزه به مثبت 18و منفی 18 تعریف شده است در این راستان آقای کمرون که نخست وزیر انگلستان بودند اینترنتی را تعریف کردند تحت عنوان اینترنت خانواده‌پسند که کودکان و نوجوانان کمترین دسترسی به اطلاعات مخرب را داشته باشند.

متخصصان حوزه روانشناسی و مردم‌شناسی به این نکته اذعان کرده‌اند که در حال حاضر ما دو نوع بلوغ داریم بلوغ جسمی و بلوغ روانی، در گذشته مهمترین سطح، بلوغ جسمی بود که نشانه‌های فیزیکی نیز داشت و پدر و مادرها هم کاملا در جریان روند بودند اما رسانه‌ها آمدند مرزها و زمان‌ را تغییر دادند ما در فضای رسانه با تبلیغاتی مواجه هستیم تحت عنوان زیر آستانه حسی این تبلیغات به‌شدت در بلوغ کودک و نوجوان تأثیرگذار است که این پدیده اطلاعاتی را در قالب هنر، کلیپ، پویانمایی، آهنگ، بازی، موسیقی، سریال و حتی صفحات و کلمات کتاب منتقل می‌کند. در این شیوه اطلاعات در سطحی ارائه می‌شود که کودک و نوجوان قادر به حس آن نیست و بدون اینکه بداند این اطلاعات را به ذهن و ضمیر ناخودآگاه خود منتقل می‌کند به عنوان مثال لذت مجامعت جنسی به‌صورت قانونی، عرفی، شرعی بعد از ازدواج است در صورتی که این تبلیغات در فضای مجازی ازجمله شبکه اجتماعی اینستاگرام به‌صورت قریب به ذهن ارائه می‌شود چون این شبکه اجتماعی محدودیت‌هایی را در انتشار رفتارهای جنسی دارد اما برای تبلیغات زیر آستانه حسی نمی‌تواند محدودیتی را اعمال کند این تبلیغات بدون نمایش تصاویر محرک در ضمیر ناخودآگاه نفوذ کرده و تمایلات کودک را تحریک می‌کند ای‌بسا تبلیغات زیر آستانه حسی بسیار موثرتر از تبلیغات مستقیم است.

جمع‌بندی این بخش اینکه فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی باید استانداردسازی شوند اما در کشور ما چون بخشی از این فضا قوانین حاکمیت نظام ما را نپذیرفته‌اند و به تعبیر رهبر انقلاب رها هستند لذا نمی‌توانیم به لحاظ قانونی آن‌ها را به تمکین وادار کنیم اما در کشور‌های اروپایی به‌عنوان قانون و روند جاری چارچوب‌های مشخصی برای این شبکه‌ها و استفاده از اینترنت مشخص شده است همین رهاشدگی فضای مجازی در کشور ما باعث شده است که پلیس نتواند بسیاری از هتک‌حرمت‌ها که علیه خانواده‌های ایرانی می‌شود را پیگیری کند

فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ای که تحت قانون رسمی کشور نیستند محتوایی را تولید می‌کنند که مهم‌ترین آن تبلیغات زیر آستانه حسی است که تولید این تبلیغات برای خود آن کشور ممنوع است اما این محتوا را برای کشورهای مقصد تولید می‌کنند اگر امروز کشورهایی مانند ژاپن، چین و روسیه حتی کشورهای عربستان و قطر فضای مجازی خود را استاندارد‌سازی می‌کنند و رژیم صهیونیستی فضای مجازی خود را97درصد فیلتر کرده و دراختیار می‌گیرد چون این حوزه از چنان اهمیتی برخوردار است که می‌تواند آُیب‌های جبران ناپذیری را به مردم و کشورها وارد کند رهبر انقلاب اسلامی نیز مدت‌ها پیش در این خصوص از عملکرد شورای عالی فضای مجازی گلایه کردند و جملاتی که اگر رهبر نبودم فضای مجازی را مدیریت می‌کردم حاکی از اهمیت این فضا است.

**چگونه می‌شود از فضای مجازی استفاده بهینه کرد وظیفه والدین در این خصوص چیست؟

فضای مجازی از حوزه‌های مختلفی تشکیل شده است فضای بهینه و مثبت آن بسیار زیاد است اما به علت کم بودن جذابیت قسمت‌ تفریحات مبتنی بر آموزش، افراد بیشتر به سمت جذابیت‌های کاذب سوق یافته و بیشتر اطلاعات را در گروه‌های مختلف جابه‌جا می‌کنند برای کاهش آسیب‌های ناشی از محصولات رسانه‌ای والدین باید در خانواده هدف مشترک تعیین کنند یعنی همه خانواده به‌صورت همگرا یک هدف مثلاً آموزش، کسب درآمد از این فضا یا تولید محتوا که ثروت‌سازترین حوزه در فضای مجازی می‌باشد را دنبال کنند.

دومین راهکار مصون‌ساز استفاده از ابزارهایی است که جنس آن مجازی نباشد که بزرگ‌ترین آن کتاب است و جمله رهبر انقلاب در مورد کتاب این است که هیچ ابزار فرهنگی و اجتماعی پیشرفته نمی‌تواند جایگزین کتاب شود اگر میزان مصرف فرهنگی یک خانواده از کتاب بیش از فضای مجازی باشد می‌توان مطمئن بود در این مسیر کمتر آسیب خواهند دید.

سومین راهکار شناختن نکات مثبت فضای مجازی توسط والدین است ما در گروه‌ها، سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی می‌توانیم نکات مثبت زیادی را داشته باشیم به‌عنوان مثال آموزش مجازی در دوره کرونا صورت گرفت کودکان از سنین بسیار پایین توانستند از این فضا استفاده کنند که همین عامل موجب عادت کودکان به این فضا شد که والدین با مدیریت درست می‌توانند آنان را به فضای بهینه سوق دهند نخستین نکته دراین خصوص این است که اگر والدین تصمیم به استفاده از مطالب کانال یا گروهی دارند شناسه شامد را دارا باشد.

«کد شامد» که شناسه‌ای 16 رقمی است را وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای اعتبار‌بخشی به اشکال مختلف محتوای دیجیتال و همچنین احراز هویت مدیران کانال‌های دارای بیش از 5000 کاربر به درخواست‌کنندگان اعطا می‌کند و دریافت این کد، نشان‌دهنده اعتبار وب‌سایت، نرم‌افزار، کانال و دیگر انواع محصولات دیجیتالی است.

نکته بعدی اینکه والدین در حوزه‌های مختلف فعال شوند من در جلسات سواد رسانه‌ای بارها به والدین می‌گویم که به استعدادیابی فرزندانتان اهمیت بدهید اگرچه استعدادیابی امکان خطا وجود دارد اما تا حدخوبی می‌تواند توان فرزندان شما را تشخیص دهد و شما می‌توانید مناسب با استعداد او سرمایه‌گذاری کنید

نکته بعد اینکه ما در فضای مجازی دچار تفرقه و جدایی هستیم خانواده‌های امروزی با وجود وسایل هوشمند و مدرن در غارهای هوشمند خود زندگی می‌کنند. والدین با مدیریت خود می‌توانند این غار تنهایی را بشکنند مصاحبه‌هایی نیز در این خصوص توسط آقای بیل‌گیس مدیر عامل مایکرسافت و استیو جابز مدیرعامل شرکت اپل وجود دارد که آن‌ها قوانینی را برای خانواده خود تعیین کرده‌اند و همه افراد خانواده موظف به عمل به آن هستند.

آقای بیل‌گیس در این مصاحبه گفتند در خانواده ما قانون خاموشی وجود دارد به صورتی‌که از ساعت 10 شب همه افراد خانواده از وسایل هوشمند استفاده نمی‌کنند میز غذای ما بسیار گسترده است و همه افراد خانواده از تاریخ کشورمان صحبت می‌کنند و وی در جواب به مقاومت افراد خانواده می‌گویند من پدر خانواده هستم من باید قانون‌گذاری کنم

**شما درباره لزوم استانداردسازی در استفاده از فضای مجازی صحبت کردید باتوجه به اینکه در ایام بازگشایی مدارس هستیم فکر می‌کنید والدین چگونه باید میزان فعالیت فرزندانشان در فضای مجازی را به سامان کنند و دربرابر مقاومت بچه‌ها چه می‌توان کرد؟

برای استاندارد‌سازی میزان استفاده از فضای مجازی نخستین نکته نقش الگویی پدر و مادر است درواقع والدین خود باید به قانون استفاده از فضای مجازی عمل کنند

در این خصوص و در حوزه تربیتی سواد به تنهایی کارساز نیست و نکته کلیدی و مؤثر در تربیت فرزندان مهارت است به عنوان مثال پدران و مادران علایق فرزندان خود را بنویسند و به آن بپردازند تا آنان فضای کمتری برای پرداختن به فضای مجازی را داشته باشند.

اجازه به ظهور رساندن استعداد فرزند خود. به عنوان مثال اگر کودکی می‌تواند شعر بخواند یا در حوزه داستان‌سرایی استعداد دارد تلویزیون را در حالت سکوت قرار دهند و از فرزند خود بخواهند آن داستان را برای آنان بازگو کند و مورد تشویق قرار بگیرد.

موضوع بعدی بحث مشوق‌هاست اگر پدر و مادر مشوق وفعالیتی برای فرزند خود خارج از فضای مجازی درنظر بگیرد به عنوان مثال استفاده از خمیربازی، مجسمه‌سازی، طراحی و هنر باشد این برنامه‌ها خود به خود به زندگی کودکان جهت می‌دهد معمولاً پدر و مادران با نپرداختن به این موضوعات و عدم کشف استعداد کودکان استعدادی که در وجود کودکان نهفته است کشف نمی‌شود و استعداد آنان شکوفا نمی‌شود.

نکته بسیار مهم استفاده والدین از ابزارهای کنترل و نظارت است تمام گوشی‌های هوشمند و ابزارهایی که به اینترنت متصل می‌شوند بر اساس یک قانون جهانی و بین‌المللی باید ابراز‌های نظارت و کنترل والدین را روی آن ابزار نصب کرده و یا ویژگی آن را برای پدر و مادر ایجاد کنند اسم آن parental controls است که درگوشی‌های هوشمند در قسمت تنظیمات سلامت دیجیتال یا کنترل والدین کدگذاری داشته باشند.

**میزان ساعت استاندارد استفاده از فضای مجازی چقدر است؟

سازمان بهداشت جهانی تاپایان 24 ماهگی سنی که پایان شیرخوارگی بچه‌هاست باید در معرض ابزار هوشمند حتی تلوزیون قرار نگیرند علت آن هم فعال بودن ذهن کودکان در آن مقطع زمانی است.

در سنین بالاتر در حوزه کودکان و نوجوانان از 20 تا 60 دقیقه میزان استفاده استاندارد از فضای مجازی میباشد.

استانداردی هم توسط آقای محمد لسانی انجام گرفته و بنده هم در کتاب خود تحت عنوان کتاب نکات ضروری برای والدین در عصر اطلاعات و ارتباطات دوران حکمرانی رسانه‌ها نکاتی را برای والدین مطرح کرده‌ام تا والدین با استفاده از این نکات و راهکارها بتوانند از فضای مجازی برای ارتقای سطح مهارت خود بهره‌مند شوند و آسیب‌های آن را هم بشناسند و نقش والدین را هم در این زمینه عنوان کرده‌ام.

هر انسانی ساختار ذهنی رفتاری با انسان دیگر متفاوت است و با هرکس بر اساس شاکله ذهنی‌ای که خداوند برای او در نظر گرفته است به نقطه‌ای برسیم که بتوانیم استفاده بهینه داشته باشیم.