سپهرغرب، گروه شهر: ساختار مدیریتی شهرها در سال‌های اخیر موضوع بحث و تبادل‌نظرهای زیادی بوده است و ازآنجاکه اجرای طرح‌های تهیه‌شده برای شهرها در دهه‌های اخیر با شکست مواجه شده است، همواره نوع این ساختار مدیریتی موردانتقاد قرارگرفته و لوایح و برنامه‌هایی به‌منظور اصلاح این ساختار در نظر گرفته شده است. این برنامه‌ها سعی بر آن داشته که مشکلات شهر را در حوزه مدیریتی کاهش داده و قدرت نفوذ شهرداری را افزایش دهد. فارغ از اینکه این برنامه‌ها چقدر مؤثر است یا تا چه میزان توانسته جنبه قانونی و عملیاتی پیدا کند، مسئله مهم‌تر این است که شهرداری چه جایگاهی در نظام شهری دارد؟! آیا زمانی که صحبت از اعمال مدیریت هماهنگ شهری می‌شود، منظور مدیریت واحد شهری است که امروزه به‌عنوان شاه کلیدی برای رفع مشکلات شهری از آن یاد می‌شود؟ یا اصلاحات باید به نحوی دیگر انجام شود. در این زمینه با «کمال اطهری، پژوهشگر توسعه» گفت‌وگویی داشته‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:

     آیا شهرداری می‌تواند مرجعی برای اعمال مدیریت واحد در شهر باشد؟

فضا در شهرها از طریق طرح‌های جامع و تفصیلی اختصاص داده می‌شود، اما نبود نهاد مدیریت یکپارچه شهری موجب تحقق نیافتن طرح‌های شهری می‌شود. نهاد مدیریت یکپارچه شهری در ایران تشکیل نشده است. ازآنجایی‌که دستگاه‌های مختلفی در ساخت این فضای شهری دخیل هستند، نیاز است اقداماتی از سوی نهادهای مختلف در شهر انجام شود. در چهارچوب برنامه سوم توسعه از تنفیذ اختیارات به دستگاه‌های مختلف و شهرداری‌ها سخن به میان آمده است، اما یک اشکال اساسی در این زمینه وجود دارد و آن اینکه، تنفیذ اختیارات تقریباً غیرممکن است زیرا دستگاه‌ها هرکدام دارای تخصص‌های خاصی هستند که در طول زمان پرورده شده است و انتقال آن به شهرداری‌ها در عمل چه ازلحاظ تخصصی و چه ازلحاظ مالی ممکن نیست البته می‌توان گفت که تا حدی در هر بروکراسی برای سپردن اختیارات مالی به دستگاه دیگر مقداری مقاومت وجود دارد، اما این مسئله اصلی نیست بلکه مسئله این است که آن نیروی انسانی و روابط اجتماعی که هر دستگاه با مردم و دیگر دستگاه‌ها برقرار کرده است، قابل‌انتقال به شهرداری نیست. در ایران شهرها همواره استقلال نسبی از دولت‌ها داشتند و در حال حاضر نیز شهرداری‌ها در کشورهای مختلف به سمت استقلال نسبی پیش رفته‌اند. برخی گمان می‌کنند که شهرداری‌ها باید دولتی شوند که خطای بزرگی است و ما در مدیریت شهری دچار دوگانگی هستیم، عده‌ای قصد دارند مدیریت را با تنفیذ اختیارات به شهرداری واحد کنند و عده‌ای دیگر قصد دارند شهرداری‌ها را دولتی کنند درحالی‌که راه‌حل تحقق طرح‌های شهری و حل مشکلات شهری تحقق مدیریت یکپارچه شهر است.

     اجرای نظام مدیریت یکپارچه شهری چگونه ممکن است؟

شهرداری دبیرخانه مدیریت یکپارچه است و به‌غیراز وظایفی که دارد، هماهنگ‌کننده اقدامات دستگاه‌های دولتی، بخش خصوصی و مردم است و سه‌گوشه این مثلث را به یکدیگر متصل کرده و این هم پیوندی را برقرار می‎‌کند. این هماهنگی در چهارچوب برنامه‌ریزی فضایی هماهنگ می‌شود. درواقع برنامه‌ریزی فضایی که برنامه‌ریزی شهری (طرح‌های جامع و تفصیلی) یک نمونه آن است، واحد و مدیریت آن یکپارچه است. این یک اصل اساسی است تا برنامه‌ریزی فضایی بتواند عملیاتی شود.

     بازنگری در طرح‌های شهری تا چه اندازه مفید است؟

برخی گمان می‌کنند اشکال در طرح جامع و تفصیلی است درحالی‌که این‌طور نیست بلکه اشکال در چهارچوب مدیریت است و چنانچه این چهارچوب سامان پیدا کند، طرح‌های جامع نیز به‌خوبی اجرا می‌شود، اما این خطا شده و هنوز هم می‌شود. از دهه 40 که تهیه طرح جامع آغاز و قوانین مربوط به آن تدوین شد تابه‌حال طرح جامع را سه تا چهار مرتبه تغییر داده‌اند درحالی‌که باید نهادسازی (نهاد مدیریت یکپارچه شهری) می‌کردند. در واقع به‌جای اینکه به محتوای نهادی و مدیریتی توجه کنند به‌صورت توجه کرده‌اند و به همین علت هر تغییری که داده‌اند صوری بوده و اهداف موردنظر محقق نشده است. در حال حاضر نیز بازنگری در طرح جامع شهری در دستور کار وزارت راه و شهرسازی قرار گرفته است که مفید فایده نیست.

     راه‌حل کارآمدی طرح‌های شهری و اجرای درست آن‌ها چیست؟

نیاز است که در موقعیت کنونی، مدیریت شهری را که هسته اصلی آن شهرداری‌ها هستند، به‌خوبی تعریف کنیم. البته این اقدام با تنفیذ اختیارات ممکن نیست بلکه این کار باید با هماهنگی فعالیت‌های بخش دولتی، خصوصی و مردم، در قالب دبیرخانه، از طریق شهرداری‌ها و در چهارچوب یک برنامه واحد انجام شود. این برنامه باید فضایی باشد و جنبه اقتصادی آن نیز مدنظر باشد که در این زمینه نیز شهرداری‌ها هماهنگ‌کننده هستند. این کار در ایران برای نخستین‌بار در شیراز عملیاتی شده است، اما به دلیل گرایش‌های نادرستی که در زمینه رفع مشکل وجود دارد، طرح هنوز به مرحله عملیاتی نرسیده، هرچند که شورای شهر شیراز آن را تصویب کرده است. دستگاه‌های دولتی هراس دارند که اختیارات خود را به شهرداری واگذار کنند، از طرفی شهرداری‌ها نیز به‌تنهایی نمی‌توانند یک برنامه اقتصادی را به پیش ببرند و باید همان‌طور که برای حمل‌ونقل عمومی بودجه اختصاص داده می‌شود، برای ساماندهی حیات اقتصادی شهرها نیز، به شهرداری بودجه اختصاص پیدا کند. ایجاد چنین بستری از طریق اقتصاد دانش‌بنیان که اساس اقتصاد مقاومتی است ممکن می‌شود و محل اقتصاد دانش‌بنیان نیز خود شهر است.