رسانه‌های اجتماعی در دهه گذشته محبوبیت فوق‌العاده‌ای به‌دست آورده و بخش عمده‌ای از زندگی مردم به‌ویژه دختران جوان و نوجوان را به خود اختصاص داده‌اند. به‌طوریکه امروز بسیاری از آن‌ها از بسترهای شبکه‌ها اجتماعی همچون tik‌tok، اینستاگرام، اسنپ‌چت و فیس‌بوک برای ایجاد روابط دوستانه، ارتباط با جهان، به اشتراک‌گذاری و کسب دانش و اطلاعات و ساختن شخصیت خود استفاده می‌کنند.
به دیگر سخن رسانه‌ای شدن به عنوان پدیده‌ای فراگیر، ابعاد مختلف حیات انسان؛ اعم از فردی و اجتماعی را در برگرفته است که این موضوع، آثار و پیامدهای گوناگونی از جمله در سبک زندگی افراد داشته است.
یعنی امروزه همزمان با رشد فناوری‌های ارتباطی، شاهد ظهور و گسترش روزافزون شبکه‌های اجتماعی و به‌خصوص انواع موبایل‌محور آن هستیم که کاربران‌ فراوانی را به خود جذب کرده است. به‌علاوه، شکل و نوع فعالیت کاربران در شبکه‌های اجتماعی از حالت منفعلانه و یک‌سویه به شکل فعالانه درآمده است؛ به این معنا که کاربران در عین حال که مصرف‌کنندگان محتوا در شبکه‌های اجتماعی هستند، تولیدکننده آن نیز محسوب شده و خوراک فرهنگی و اجتماعی این شبکه‌ها با بازتولید فرهنگ حاکم بر این شبکه‌ها محتوا برای آن تأمین می‌کنند. شبکه‌های اجتماعی ضمن برطرف‌ساختن نیاز مصرف رسانه‌ای، فرصت بروز و ظهور کاربران از طریق تولید محتوا و به اشتراک گذاشتن آن را فراهم ساخته‌اند.
در میان اشکال و گونه‌های مختلف تولید محتوا اعم از متن، تصویر و ویدیو، عکس‌ها با استقبال ویژه‌ای روبه‌رو شده‌اند؛ به‌طوری که امروزه شاهد فعالیت چندین شبکه اجتماعی عکس‌محور هستیم که از این میان اینستاگرام با بیش از یک میلیارد کاربر پرطرفدارترین آن‌ها محسوب می‌شود. کاربران این شبکه اجتماعی مجازی نه تنها از فرصت‌تماشا و غرق‌شدن درون اقیانوسی از عکس‌ها برخوردارند؛ بلکه می‌توانند هزاران نفر را در لذت تماشای عکس‌های خود شریک کنند.
از طرفی رسانه‌ای شدن عرصه‌های مختلف زندگی، به‌ویژه در قالب مجازی شدن، باعث بروز و ظهور سبک‌های متنوع زندگی در رسانه‌های مجازی، به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی شده است.
در این میان، زنان از جمله مهمترین فعالان فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به‌شمار می‌روند و‌میزان مصرف رسانه‌ای آن‌ها در سال‌های اخیر با افزایش چشمگیری روبه‌رو بوده است. آنان با فعالیت در شبکه‌های اجتماعی هم بر آن تأثیر گذاشته و هم از آن تأثیر می‌پذیرند بنابراین با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا درخصوص تاثیر شبکه‌ها اجتماعی بر خود پنداره و سبک زندگی دختران جوان گفت وگوی را با زهرا اردکانی پژوهشگر حوزه زنان و رسانه ترتیب دهیم که در ادامه میخوانید:
این دانش‌آموخته دکترای علوم ارتباطات با بیان اینکه شبکه‌های اجتماعی از سه جهت بر خودپنداره دختران نوجوان ما تاثیرمی‌گذارند،گفت: نخست ازاین جهت که آن‌ها با افراد دیگر از جمله دوستان، دختران هم سن و سال مشابه خود، سلبریتی‌ها و اینفلونسرها در این فضا ارتباط گرفته و می‌توانند آن‌ها را ببینند.
زهرا اردکانی، افزود: هر کدام از این‌ها می‌توانند روی این خط پنداره‌ای که فرد درباره خود دارد و سبک زندگی دختران نوجوان تاثیر بگذارند.
این پژوهشگر حوزه زنان و رسانه با تاکید براینکه محتوای ارائه‌شده دراین بسترها قادرهستند الگوهایی در ذهن آن‌ها شکل بدهند عنوان کرد: اهمیت این مسئله در شبکه‌ای همچون اینستاگرام که از بستر گسترده ای برخوردار می‌باشد از اهمیت بالاتری نیز برخوردار است زیرا این شبکه اجتماعی با ارائه محتواهای متنوع این امکان را می‌تواند برای افراد فراهم کند که انواع سبک‌زندگی‌های دیگر و مشابه خود را دیده و درصدد الگو برداری از آن‌ها بر آیند.
اردکانی با بیان اینکه روش بعدی تاثیرگذاری این شبکه‌ها برخودپنداره دختران بدین صورت است که دراین بستر گروه‌هایی با حضور تعداد بیشماری از دوستان شکل می‌گیرد، گفت: در واقع حلقه‌های دوستی که پیشتر در دوره نوجوانی که کاملا واقعی بود حالا به فضای مجازی منتقل شده و این مهم خود یکی از عواملی است که بر خودپنداره دختران درباره خودشان تاثیرگذار بوده‌است لذا دراین بستر مطابق با آنچه می‌بینند قادر هستند این خودپنداره را بسازند زیرا چون گروه همسالان در این قشر تاثیرگذارترین گروهی است که انها را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
این دانش آموخته دکترای ارتباطات با تاکید براینکه سومین عواملی که بر خود پنداری دختران در شبکه‌های اجتماعی تاثیر گذار بوده و حتی میتوان آن را بسازد این است که این شبکه‌ها به دختران این امکان را می‌دهد که بتوانند خود را دراین شبکه‌ها بازنمایی کنند،تصریح کرد: درواقع مقصود از بازنمایی است که دراین بستر این فرضت فراهم است که دختران آن شخصیت ایده ال مد نظر خود را بر خلاف انچه هستند از خود به اشتراک بگذارند چه بسا این شخصیت را ممکن است تاحدودی متفاوت با شخصیت واقعی خود یا با استانداردها و ارزش‌های خانوادگی بسازند.
اردکانی ادامه داد: درواقع از این طریق به صورت پنهانی در این شبکه‌ها شخصیتی را برای خود ساخته یا نسبت به باز نمایی آن اقدام کنند.
این پژوهشگر حوزه رسانه و زن با تاکید بر اینکه به طورکلی همانطور که گفته‌شد این شبکه‌ها به جهت بصری بودن امکان ارائه سبک زندگی را در سطح بسیار بالا فراهم کرده و دختران نوجوان هم مثل سایر اقشار می‌توانند تحت‌تاثیر این مسئله قرارگیرند، خاطر‌نشان کرد: به ویژه اینکه دراین بسترها اغلب محتوایی متفاوتی درخصوص استانداردهای زیبایی و زن ایده‌آل به اشکال مختلف عرضه می‌شود و به صورت یک فرهنگ پنهانی در درون خود برخی استانداردها را برای زیبایی زنانه عرضه کرده و رواج می‌دهد.
وی با اشاره به اینکه دربسیاری ازمواقع دختران جوان سعی می‌کنند که از آن استاندارد پیروی کنند گفت: دختران نوجوان در این میدان مقایسه‌شدن و تحت فشار تبلیغات با تمام قوت تلاش می‌کنندخود را با آن استانداردها سازگار نمایند.
این مدرس ارتباطات با تاکید براینکه علیرغم مشکلاتی که این شبکه‌ها می‌توانند برای نوجوانان داشته باشند وجود برخی مزایا دراین شبکه‌ها اجتماعی را نیز نمی‌توان انکار کرد، افزود: آنچه مسلم است اینکه اگر نوجوان به درستی جهت‌دهی شود بدان معنا که اگر دختران نوجوان آموزش دیده و در عین حال به سمت اینکه استعدادها و توانمندی‌ها خود را در این شبکه‌ها عرضه کنند نه تنها این شبکه‌ها آسیب‌زا نیست بلکه به رشد و پیشرفت شخصیتی و نیز موفقیت‌های فردی آنان نیز کمک خواهد کرد.
این پژوهشگر زن و رسانه با بیان اینکه اگر دختران آموزش نبینند و سواد رسانه‌ای مرتبط با این رسانه‌ها، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در اختیار آن‌ها قرار نگیرد در وهله اول تحت تاثیر آثار منفی این شبکه‌ها قرار خواهند گرفت، خاطر نشان کرد: این‌در‌حالی است که اگراین آموزش‌ها به صورت فراگیر در دستور کار قرارگیرد می‌توانند به این شبکه‌ها به عنوان بستری برای رشد و پیشرفت خود نگاه کرده و قادرخواهند بود از آسیب‌های آن در امان بمانند.
این مدرس دانشگاه با تاکید براینکه توصیه به مربیان و خانواده‌ها این است که پیش از هرچیز همه تمرکز را به جای نهی کردن نوجوانان از استفاده از شبکه‌های اجتماعی( روشی که تاثیرگذاری ناچیزی دارد) بر مسئله سواد‌رسانه‌ای بگذارند، تشریح کرد: سواد‌رسانه‌ای دانشی است که مزایا و معایب یعنی نقاط مثبت و منفی رسانه‌ها را به صورت همزمان به افراد آموزش داده و صرفاً در مورد نقاط منفی صحبت نمی‌کند.
وی با تاکید براینکه تمرکز روی آموزش سوادرسانه‌ای می‌باست از سنین پایین مورد توجه قرار گیرد اذعان کرد: موضوع بعدی اینکه همانطورکه پیشتر عنوان شد باید هدایت نوجوانان به سمت استفاده از رسانه اجتماعی درمسیر معرفی استعداد و توانمندی‌ها ازسوی والدین و مربیان سوق پیدا کند‌.
اردکانی لازمه داشتن نگاه انتفاعی به شبکه‌های اجتماعی را بحث تسلط بر سواد‌رسانه‌ای با رویکرد تفکر انتقادی دانست که می‌بایست این مهم را به کودکان از سنین پایین آموزش داد و گفت: تفکر انتقادی رویکردی مبتنی بر پرسشگری است و آموزش این رویکردها را باید ازسنین پایین درخانواده آغاز کرد تا کودک درمواجهه با محتوای رسانه ای نسبت به محتوای ارائه شده کنجکاو شده و در خصوص آن پرسشگری کند.
وی افزود: درواقع کودک از طریق این سوالات برحسب تنوع می‌تواند جنبه‌های مختلف تاثیرات رسانه‌ها را کشف‌کرده و درعین حال می‌تواند خود را در قبال تاثیرپذیری نسبت به آنچه دیده و مشاهده کرده کنترل کند و درواقع از طریق سوادرسانه فرد مجهز به خودکنترلی در قبال شبکه‌های اجتماعی با محتوای متنوع می‌شود.
این پژوهشگر زن و رسانه با تاکید براینکه سواد رسانه و اموزش آن به فرزندانمان خود به نوعی جهت‌دهی به استفاده از محتوای رسانه‌ای است تشریح کرد: ازاین طریق به جای اینکه ما نوجوانان را از استفاده شبکه‌ها اجتماعی نهی کنیم آن‌ها را توانمند کرده و ابزارهای کنترلی را تحت عنوان سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی در اختیارشان قرار می‌دهیم.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد زنان و دختران فعال در اینستاگرام، به خصوص آن‌ها که تعداد بالایی‌دنبال‌کننده دارند، تمایل دارند با تکیه بر امکانات این پلتفرم اجتماعی علاوه بر بیان دغدغه‌ها، دیدگاه‌ها و بازنمود نگرش و ارزش‌های شخصیشان، دیگران را نیز به تفکر در این زمینه ترغیب یا بر آنها تأثیر بگذارند، از آنجا که اینستاگرام پلتفرمی با محوریت عکس است،
اما ارزش‌ها و نگرش‌ها مفاهیمی انتزاعی و ذهنی هستند، کاربران معمولا در قالب شرح عکس به توضیح درباره آن میپردازند از جمله؛ بیان نگرش و دیدگاه به زن و ارائه تعریف از زن ایده‌آل؛ که علاوه بر بیان دیدگاه شخصی با هدف تأثیر بر نگرش جامعه و خصوصاً زنان و دختران صورت می‌گیرد.