زیباسازی شهری به مجموعه اقداماتی گفته می‌شود که با هدف بهبود وضعیت ظاهری و بصری شهر انجام می‌شود این اقدامات می‌تواند شامل موارد مختلفی مانند کاشت درخت و گل، ساخت و ساز فضاهای سبز، مرمت و بازسازی بناهای تاریخی، نصب المان‌های شهری، و بهبود روشنایی و مبلمان شهری باشد.
زیباسازی شهری اهمیت زیادی دارد، زیرا تأثیرات مثبتی بر زندگی شهروندان و محیط شهری می‌گذارد. ازجمله این تأثیرات می‌توان به مواردی همچون افزایش کیفیت زندگی شهروندان با ایجاد محیطی زیبا، سالم و آرامش‌بخش برای شهروندان، ارتقای ارزش اقتصادی شهر و بهبود ترافیک و آلودگی هوا اشاره کرد؛ چراکه از بعد اقتصادی با انجام فعالیت‌های زیباسازی در شهر جذابیت آن برای سرمایه‌گذاران و گردشگران نیز افزایش یافته و در عین حال در مباحث ترافیکی نیز یکی از تأثیرات توجه به زیباسازی شهری، افزایش فضاهای سبز و در نتیجه کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی است، از طرفی افزایش فضای سبز به تهویه هوای شهرها و کاهش آلودگی نیز کمک می‌کند.
همچنین این امر در حفظ هویت فرهنگی شهر نیز مؤثر است بدین نحو که توجه به فرهنگ، تاریخ و داشته‌های یک شهر و و بافت بومی آن در مباحث زیباسازی شهری خود منجر به تقویت هویت فرهنگی در قالب المان‌ها و غیره می‌شود.
با توجه به قرار گرفتن در آستانه سال نو و ایام ماه مبارک رمضان برآن شدیم تا در خصوص ابعاد مختلف زیباسازی شهر و استانداردهایی که می‌‌بایست در این زمینه مورد توجه قرار گیرد، با احسان پایاب، عضو هیئت علمی شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی تویسرکان در این باره گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
*با توجه به اینکه در آستانه سال جدید هستیم، آیا استانداردهای مشخصی برای زیباسازی شهری در ابعاد مختلف وجود دارد؟ وضعیت فعلی شهر همدان را از نظر پایبندی به این استانداردها چگونه ارزیابی می‌کنید؟
به‌طور خلاصه باید گفت زیباسازی شهری یکی از جنبش‌های مهم در شهرسازی است که در واکنش به مشکلات شهرهای صنعتی، به‌ویژه آلودگی، توسعه یافته. این جنبش پس از انقلاب صنعتی در انگلستان شکل و سپس در ایالات متحده مورد توجه قرار گرفت و مسئولان متوجه شدند که شهرها نه‌تنها از نظر زیست‌محیطی بلکه از نظر اجتماعی نیز دچار مشکلاتی مانند افزایش بزهکاری شده‌اند به همین دلیل، اقداماتی مانند ایجاد پارک‌ها، فضاهای سبز و پیاده‌روها را در دستور کار قرار دادند تا حداقل از نظر ظاهری، شهرها وضعیت مطلوب‌تری داشته باشند.
نکته‌ای که نباید فراموش کنیم اینکه زیباسازی شهری عمدتاً ظاهری است و به مسائل بنیادین شهر نمی‌پردازد. در ایران نیز این رویکرد رواج دارد، زیرا نتایج آن سریع‌تر دیده می‌شود. به‌عنوان‌مثال، نصب المان‌های نمادین، ایجاد فضای سبز یا ترمیم آسفالت، نمود بیشتری دارد و مدیران شهری ترجیح می‌دهند روی چنین پروژه‌هایی تمرکز کنند، در حالی که توجه به زیرساخت‌های شهری، مانند توسعه حمل‌ونقل عمومی، تأمین منابع پایدار و ایجاد بسترهای مناسب برای سکونت، نیازمند زمان و هزینه بیشتری است.
البته این بدان معنا نیست که زیباسازی شهری نادیده گرفته شود، چراکه مردم بیشترین تعامل را با فضای ظاهری شهر دارند. در مناسبت‌هایی مانند نوروز که سال 1404 نیز با ماه مبارک رمضان مقارن شده، می‌توان برنامه‌هایی ترکیبی با رویکرد فرهنگی، اجتماعی و محیطی طراحی کرد اما مسئله این است که آیا ما برنامه‌ای جامع برای زیباسازی شهری داریم یا صرفاً به‌صورت مقطعی و مناسبتی به آن پرداخته می‌شود؟
درواکنش به این مسئله باید بگویم ضروری است که شهرداری یک برنامه جامع برای زیباسازی شهر تدوین کند تا این اقدامات از یک مدیریت به مدیریت دیگر و از یک مناسبت به مناسبت دیگر دچار تغییرات ناگهانی نشود.
ناگفته پیدا است که بودجه و فناوری در دسترس شهرداری، بر نوع و کیفیت این اقدامات تأثیر دارد؛ بنابراین پیشنهاد من این است که در ابتدا مکان‌های خاصی از شهر که بیشترین تردد را دارند، برای شهروندان همدانی و گردشگران، شناسایی و برنامه‌های زیباسازی در این مناطق متمرکز شود.
البته نباید این مسئله را از ذهن دور داشت که یکی از چالش‌های مهم در زیباسازی شهری به‌ویژه در همدان، نابرابری در توزیع این اقدامات است چراکه معمولاً زیباسازی در مناطق برخوردار بیشتر دیده می‌شود، درحالی‌که مناطق کم‌برخوردار از این امکانات بی‌بهره می‌مانند؛ بنابراین، رویکرد ما باید متوازن و عادلانه باشد.
از سوی دیگر، زیباسازی باید تا حد امکان پایدار باشد گرچه در این زمینه فناوری روز و بودجه محدودیت‌هایی را ایجاد می‌کنند، اما نباید پروژه‌ها به‌قدری سطحی و بی‌کیفیت باشند که تنها چند روز دوام بیاورند. چراکه در شهری مثل همدان در بسیاری از موارد، مصالح استفاده‌شده چنان بی‌دوام هستند که پس از مدت کوتاهی تخریب می‌شوند و هزینه‌ها به هدر می‌رود.
نکته حائز اهمیت بعدی اینکه نقش هنرمندان در زیباسازی شهری بسیار مهم است زیرا شهر همدان از حضور هنرمندان مستعدی بهره می‌برد که می‌توان از آن‌ها در این زمینه کمک گرفت به طوری که در برخی موارد، هنرمندان حتی بدون دریافت هزینه، حاضرند در طراحی و زیباسازی شهر مشارکت کنند. به‌عنوان نمونه، اخیراً برخی از جعبه‌های مخابراتی توسط جوانان هنرمند نقاشی شد که نه‌تنها زیبایی بصری شهر را افزایش داد، بلکه حس تعلق شهروندان به محیط را نیز تقویت کرد.
نکته مهم دیگر، توجه به رنگ در طراحی شهری است که می‌تواند تأثیر بسزایی در روحیه مردم داشته باشد.
در طراحی المان‌های شهری، لازم است از نظر نخبگان و هنرمندان استفاده شود. متأسفانه، در بسیاری از شهرهای کشور، به‌دلیل محدودیت‌های مالی و همچنین عدم نگاه هنری در میان تصمیم‌گیران، شاهد استفاده از المان‌های سطحی و پست‌مدرن هستیم، درحالی‌که اگر در قالب مسابقات هنری هنرمندان را مشارکت داده و آثارشان به‌صورت عملیاتی و اجرایی در شهر پیاده شود، نتیجه‌ای بسیار مطلوب‌تر خواهد داشت.
نمونه‌های موفقی از این موضوع را می‌توان در شهرهایی مانند پاریس و شیکاگو مشاهده کرد که هریک دارای یک المان خاص و ماندگار هستند و آن المان به نمادی از شهر تبدیل شده؛ بنابراین، طراحی و اجرای یک المان پایدار و هنری، به‌مراتب بهتر از صرف هزینه‌های پراکنده و بی‌هدف برای المان‌های موقت و سطحی است.
البته شرط اصلی این کار، داشتن مدیرانی با نگاه هنری و علاقه‌مند به فرهنگ و هنر است اگر چنین رویکردی وجود داشته باشد، بهتر است هزینه‌ها به‌جای چندین کار بی‌کیفیت، صرف یک اثر شاخص و ارزشمند شود تا در طولانی‌مدت تأثیرگذاری و هویت‌بخشی خود را حفظ کند.
بااین‌حال، زیباسازی شهری را نمی‌توان کاملاً نادیده گرفت، زیرا شهروندان با چهره ظاهری شهر ارتباط مستقیم دارند. در این زمینه، باید برنامه‌ای جامع تدوین شود که به‌جای تصمیم‌گیری‌های مقطعی و مناسبتی، به یک رویکرد پایدار و منسجم متکی باشد.
* نظر شما در خصوص مفهوم «رنگ تعلق» و مشارکت شهروندان در زیباسازی شهری چیست؟
یکی از راه‌های تقویت هویت شهری، ایجاد حس تعلق در شهروندان است. در گذشته، مردم در ایام عید یا مناسبت‌های مذهبی، با آذین‌بندی خانه‌ها و محله‌های خود، به زیباسازی شهر کمک می‌کردند. این فرهنگ می‌تواند احیا شده و با ایده‌های جدید ترکیب شود. به‌عنوان‌مثال، در برخی شهرهای جهان به شهروندان اجازه داده می‌شود که در مکان‌هایی مشخص، علایق خود را در قالب نقاشی و یادداشت یا چسباندن نمادهای خاص بیان کنند. چنین اقداماتی موجب می‌شود مردم احساس مالکیت بیشتری نسبت به شهر خود داشته و در نگهداری از آن کوشا باشند.
*در نورپردازی شهری و تأثیر آن در زیباسازی، چه استانداردهایی باید مورد توجه قرار گیرد؟
یکی از عناصر کلیدی زیباسازی شهری، نورپردازی است. در بسیاری از شهرهای جهان، نورپردازی هنرمندانه می‌تواند چهره‌ای جذاب و دیدنی به شهر ببخشد اما در ایران، به‌دلیل مسائل مربوط به مصرف انرژی، استفاده از نورپردازی محدود شده بااین‌حال، می‌توان با استفاده از روش‌های کم‌مصرف و هدفمند، نورپردازی مناسبی در محورهای مهم شهر مانند خیابان بوعلی و اکباتان انجام داد. این کار نه‌تنها بر جذابیت بصری شهر تأثیر مثبت دارد، بلکه حس امنیت و هویت‌بخشی را نیز تقویت می‌کند.
*نقش فضای سبز و نگهداری از آن را در زیباسازی شهر چگونه ارزیابی می‌کنید؟
فضای سبز یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های زیباسازی شهری به‌شمار می‌رود اما متأسفانه در همدان، همچون بسیاری از شهرهای ایران، برنامه‌ریزی برای آن کافی نیست. شهر، نیازمند توسعه «پارک‌های میان‌افزا» است؛ یعنی فضاهای سبزی که در دل محله‌های پرتراکم شهری قرار بگیرند و برای شهروندان قابل‌دسترس باشند.
همچنین، کیفیت نگهداری از فضاهای سبز و مبلمان شهری یک چالش مهم است به طوری که بسیاری از پارک‌ها و تأسیسات شهری پس از مدتی فرسوده می‌شوند اما به‌دلیل ضعف در مدیریت تعمیر و نگهداری، بازسازی و احیای آن‌ها به‌درستی انجام نمی‌شود.
البته در این زمینه نمی‌توان از انتخاب گونه‌های گیاهی مناسب غافل شد چراکه در طراحی فضای سبز، انتخاب گونه‌های گیاهی نقش کلیدی دارد. برخی از گیاهانی که در شهرها یا کشورهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند، ممکن است با شرایط آب‌وهوایی همدان سازگار نباشند؛ بنابراین، باید از گونه‌هایی استفاده شود که ضمن داشتن زیبایی بصری، با شرایط اقلیمی شهر سازگار و نیاز کمتری به آبیاری داشته باشند.
*برخی کارشناسان معتقدند که همدان شهری با رنگ غالب خاکستری است. نظر شما در این‌باره چیست؟
رنگ شهری، نه‌تنها در همدان بلکه در بسیاری از شهرهای ایران، بیشتر تحت تأثیر طیف‌های خاکستری قرار دارد، دلیل این موضوع را می‌توان در رویکرد محافظه‌کارانه در انتخاب رنگ‌ها دانست زیرا استفاده از رنگ‌های متنوع در فضاهای شهری نیازمند جسارت و دیدگاه نو است، البته تبدیل شهر به فضایی کاملاً رنگارنگ نیز منطقی نیست؛ بلکه میان تنوع رنگی و یکپارچگی بصری باید تعادل مناسبی برقرار باشد.
آنچه مسلم است اینکه در برخی مناطق شهری، می‌توان اجازه استفاده از رنگ‌های متنوع‌تر را داد اما درمجموع باید یک دستورالعمل مشخص وجود داشته باشد تا استفاده از رنگ‌ها به‌گونه‌ای باشد که به هویت بصری شهر لطمه نزند.
*نظرتان در خصوص المان‌های شهری فانتزی و سطحی که بنا به مناسب‌های مختلف در سطح شهر همدان به‌کار گرفته می‌شود چیست؟
با توجه به تاریخ و فرهنگ غنی همدان، متأسفانه طی یک دهه گذشته، المان‌هایی که در مناسبت‌هایی مانند نوروز یا اعیاد مختلف در سطح شهر نصب شده‌اند، اغلب بی‌کیفیت و دارای طراحی‌های فانتزی بوده‌اند. مدیران شهری گاهی استدلال می‌کنند که این المان‌ها مورد استقبال بوده‌اند، زیرا تعداد زیادی از مردم با آن‌ها عکس گرفته‌اند اما تنها تعداد عکس‌های گرفته‌شده، معیار مناسبی برای سنجش کیفیت و تأثیرگذاری این آثار نیست بلکه این المان‌ها و نمادها باید به‌عنوان سخنگوی شهر و معرف آن در قالب داشته‌های فرهنگی و هنری و تاریخی ایفای نقش کنند.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ از سال 1354 تاکنون، سازمانی به نام «زیباسازی»، در کشور فعالیت می‌کند. سازمانی که اکنون، وابسته به شهرداری است و برای تقویت یا ایجاد زیبایی در نمای شهری فعالیت دارد. درواقع خود را در برابر بهسازی نمای بصری، زیبایی شهر و رفع زوائد بصری مسئول می‌داند، این سازمان، پروژه‌های زیباسازی را با اهدافی مانند «آرام‌سازی» نمای شهری و «فرهنگ‌سازی» از طریق فضای بصری شهر، انجام می‌دهد، ساده و آشناترین عملکرد حوزه زیباسازی در افکار عمومی شاید همان نصب و برافراشتن پرچم‌های ملی، آذین‌بندی شهر در مناسبت‌های ملی و مذهبی مانند چراغانی‌ها، سیاه‌پوشان محرم و ایام دهه فجر یا نهایتاً نقاشی‌های دیواری و غیره باشد.
اما این‌ها تنها چند سطر از اختیارات و امکان‌هایی است که این سازمان برای ارتقای نمای شهری در اختیار دارد، اگر قرار باشد دو بازوی قدرتمند این مجموعه را برای خدمت به شهروندان نام برد، می‌توان به «ایده» و «خلاقیت» اشاره کرد، این‌ها دو بال اجرایی هستند که دست و ذهن سازمان زیباسازی را برای ارتقای کیفیت و کمیت زندگی شهروندان، باز می‌گذارد، امروزه در دنیا، روی زیباسازی حساب ویژه‌ای بازکرده‌اند و از آن برای کاهش تنش دید، کاستن از استرس شهری و افزایش روحیه شهروندان استفاده می‌کنند.
زیباسازی در جذب گردشگر و هویت‌سازی شهری و ملی هم کارآیی فراوانی دارد، در کشور ما و شهر همدان نیز کارهایی در این حوزه انجام‌ شده اما یقیناً در این زمینه نیازمند به‌روزرسانی است.

طاهره ترابی مهوش