استان همدان با 117 هزار بهره‌بردار بخش کشاورزی و تولید چهار و نیم میلیون تن انواع محصولات، 29 درصد اشتغال استان را به خود اختصاص داده است. جالب‌تر اینکه 24 درصد از ارزش افزوده استان همدان مربوط به بخش کشاورزی است که 3.2 ارزش افزوده کشاورزی کشور را تشکیل می‌دهد. از سوی دیگر بر اساس آخرین آمارهای منتشرشده در سال 1402 ارزش ریالی تولیدات کشاورزی استان همدان معادل 66 هزار و 300 میلیارد ریال است که در این بین استان همدان در تولید محصولاتی همچون سیب‌زمینی با تولید 880 هزار تن، سیر با تولید 42 هزار تن و گردو با تولید 56 هزار تن، رتبه نخست کشوری را دارد.
از طرفی این استان همچنین در تولید جو با 230 هزار تن، انگور با تولید 420 هزار تن و یونجه با تولید 380 هزار تن رتبه سوم و در گیاهان دارویی با تولید 33 هزار تن رتبه دوم را در کشور به خود اختصاص داده است.
بر این اساس با توجه به ظرفیت‌های موجود در محصولات زراعی و باغی، لزوم ورود به بازارهای نوین که امروز در سطح دنیا در فروش محصولات کشاورزی رایج شده، یک ضرورت است. به همین منظور مهرماه سال 98 علی اسکندری؛ مدیر بورس منطقه‌ای همدان در همایش تأمین مالی برای سرمایه‌گذاری در واحدهای تولیدی و صنعتی از تلاش برای ورود محصولات کشاورزی همدان به بازار بورس کالا خبر داد و گفت: این محصولات شامل گردو، سیر، سیب زمینی و داروهای گیاهی است و مهم‌ترین مزیت وارد شدن در بورس، شفافیت قیمت این محصولات به‌شمار می‌رود. کشاورزان از این طریق علاوه بر کسب سود بیشتر، می‌توانند با امنیت کامل و بدون دخالت واسطه‌گران نسبت به فروش محصولات خود اقدام کنند.
متأسفانه با گذشت چندین سال از این موضوع، هیچ خبری از رسمیت یافتن این گفته نیست و همچنان روی بازار بورس به محصولات کشاورزی همدان بسته، این در حالی است که ایجاد بورس کالاهای کشاورزی در جهان قدمتی 150 ساله دارد و پیش‌تر در کشورهای توسعه‌یافته ایجاد شده و عمده‌ترین علت پیدایش این بازارها پدیداری مشکلات بر سر راه داد و ستد سنتی محصولات کشاورزی بوده است.
جالب‌تر اینکه بورس کالای کشاورزی در ایران نیز یک قدم مهم به سوی توسعه اقتصادی است که با همکاری وزارت جهاد کشاورزی، سازمان بورس اوراق بهادار و بانک کشاورزی در سال 1383 راه‌اندازی شده است.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این خصوص با دانش‌آموخته دکتری اقتصاد کشاورزی و استاد دانشگاه تربیت مدرس گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
حامد نجفی علمدارلو؛ در واکنش به اینکه به‌نظر شما بازاریابی و حضور محصولات ویژه زراعی و باغی استان در بازارهای نوین به‌ویژه بورس چقدر می‌تواند راهگشا باشد؟ گفت: بدون شک محصولات کشاورزی ویژه همدان مانند گردو یکی از مهم‌ترین تولیدات ایران به‌شمار می‌رود و این استان به‌عنوان یکی از قطب‌های اصلی تولید این محصول در کشور شناخته می‌شود.
وی ادامه داد: دومین محصول، کشمش است که یک فرآورده پردازش‌شده محسوب می‌شود و کارخانه‌های مجهزی در این زمینه در همدان فعال هستند، سومین مورد نیز سیر است که استان همدان در تولید آن نیز با کیفیتی متمایز از سایر استان‌ها، قطب به‌شمار می‌رود.
وی با تأکید بر اینکه به لحاظ اقتصادی این سه محصول ویژگی‌ها و چالش‌های متفاوتی دارند، اظهار کرد: برای مثال، سیر پس از برداشت باید به سرعت خشک و فرآوری شود تا قابلیت انبارداری پیدا کند؛ اما دو محصول دیگر (گردو و کشمش) به‌دلیل ماندگاری بالاتر، انعطاف‌پذیری بیشتری برای برنامه‌ریزی در بورس کالا دارند.
این اقتصاددان با اشاره به اینکه متأسفانه در کشور ما به‌دلیل مشکلاتی مانند نبود سیستم‌های حسابداری شفاف در مزارع، ضعف در زیرساخت‌های انبارداری استاندارد و عدم شکل‌گیری فرهنگ مشارکت در بورس میان کشاورزان و زنجیره تأمین، بورس کشاورزی چندان فعال نیست عنوان کرد: با این حال، این محصولات ظرفیت بالایی برای حضور در این بازار دارند، مشروط بر آنکه اطلاعات شفاف از تولید تا فروش ارائه و خریداران و فروشندگان به‌درستی شناسایی شوند و زمان و مکان تحویل کالا مشخص باشد.
نجفی‌علمدارلو با بیان اینکه در حال حاضر، به‌نظر می‌رسد تمرکز بر ظرفیت‌های صادراتی این محصولات، راهبرد بهتری باشد عنوان کرد: متأسفانه برخی کشورها مانند ترکیه با بازاریابی قوی، محصولاتی مانند کشمش ایران را با ویژند خود به بازارهای جهانی عرضه می‌کنند و سود اصلی را به‌دست می‌آورند، در حالی که کشمش و گردوی ایران از نظر کیفیت و تنوع در سطح بین‌المللی زبانزد است.
وی با ابراز اینکه برای بهبود این وضعیت، لازم است نهادهایی مانند سازمان جهاد کشاورزی، وزارت صنعت، معدن و تجارت و سایر مراجع ذی‌ربط برنامه‌ریزی دقیقی برای شناسایی بازارهای هدف، قیمت‌گذاری مناسب، جلوگیری از رقابت ناسالم بین تجار و احیای ویژند ایرانی انجام دهند تشریح کرد: در مورد سیر نیز مهم‌ترین چالش، نبود شفافیت در قیمت‌گذاری و ضعف در بازاریابی است.
وی ادامه داد: از طرفی این محصولات به کشورهای همسایه صادر می‌شوند اما شفافیت قیمتی در این حوزه چندان وجود ندارد. به عبارت دیگر، اختلاف یا حاشیه بازار بین قیمتی که مصرف‌کننده نهایی پرداخت می‌کند و آنچه به دست تولیدکننده می‌رسد، قابل توجه است.
این استاد دانشگاه شهید مدرس با اشاره به اینکه راهکار این مسئله، استفاده از سیستم‌های حراج است یعنی باید سازو کاری طراحی شود که خریدار نهایی و فروشنده بتوانند در یک بستر برخط یا فیزیکی با یکدیگر تعامل داشته باشند. در چنین فضایی، شفافیت قیمتی ایجاد می‌شود و در عین حال اطلاعات و قیمت‌ها به شکل شفاف کشف خواهند شد، این موضوع طبیعتاً به نفع مصرف‌کننده و تولیدکننده خواهد بود.
نجفی علمدارلو عنوان کرد: حلقه مفقوده در حوزه صادرات این محصولات، نبود یک راهبرد یکپارچه و حمایت نهادی است که باید با همکاری تمامی ذینفعان برطرف شود.
وی در پاسخ به این پرسش که اگر تمام محدودیت‌های عنوان‌شده رفع شود و ما بتوانیم محصولاتمان را در بازار بورس عرضه کنیم، چه مزیت‌هایی برای استان کشاورزی‌محور ما به همراه خواهد داشت؟ ابراز کرد: طبیعتاً مهم‌ترین مزیت نه‌تنها در بورس، بلکه در هر اقدام دیگری، این است که فاصله قیمتی بین پرداختی مصرف‌کننده و دریافتی کشاورز، کاهش خواهد یافت.
وی افزود: این موضوع حاشیه‌ها را کمتر کرده و باعث افزایش شفافیت بازار می‌شود، علاوه بر این، رصد زنجیره تأمین نیز ممکن خواهد شد؛ یعنی اگر به هر دلیلی در نقطه‌ای از زنجیره مشکلی به‌وجود بیاید، می‌توان آن را شناسایی کرد؛ مثلاً می‌توان فهمید که یک بسته خاص که توسط عمده فروش، خرده‌فروش یا مصرف‌کننده خریداری شده در کجا تولید و چه فرآیندهایی روی آن انجام شده، تولیدکنندگان آن چه کسی بوده و در نهایت، چه میزان از پولی که پرداخت شده، به دست تولیدکننده واقعی رسیده است؟
این اقتصاددان با اشاره به اینکه موارد ذکرشده مهم‌ترین کارکرد چنین سیستم‌هایی است که در نهایت باعث افزایش دریافتی تولیدکننده می‌شود و طبیعتاً سودآوری کشاورز را نیز افزایش می‌دهد خاطرنشان کرد: نکته دیگر اینکه بورس‌های کالایی یک ویژگی بسیار خوب دارند و آن، ایجاد روشی برای تأمین مالی است.
نجفی علمدارلو در توضیح اهمیت تأمین مالی از طریق بورس عنوان کرد: اگر دقت کنید، یکی از مشکلات اصلی در حوزه کشاورزی استان‌ها، کمبود نقدینگی و مشکلات تأمین مالی برای کشاورزان و تولیدکنندگان است که اگر بورس‌ها فعال شوند، سازوکارهایی ایجاد می‌شود که از طریق آن‌ها تأمین مالی صورت می‌گیرد در نتیجه، زنجیره‌های تأمین و ارزش محصولات کشاورزی به نقدینگی کافی در زمان مناسب دسترسی خواهند داشت.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ بورس دارای فضایی است که منجر به شفافیت قیمتی می‌شود؛ بنابراین اگر کالایی در بورس کالا معامله شود، قیمت‌ها بر اساس واقعیت بازارها کشف شده و در عین حال سود حاصل بدون واسطه به جیب تولیدکننده رفته و قدرت مالی آن را افزایش می‌دهد، به دیگر سخن به هر میزان که عرضه محصولات کشاورزی در بورس کالا افزایش یابد، زمینه رانت و سوء‌استفاده از آن بازارها کاهش یافته و شفافیت در مبادلات برقرار می‌شود. امروز در بورس‌های کالایی دنیا شاهد رونق معاملات محصولات کشاورزی هستیم و در کشور ما نیز بورس کالا چند سالی است که با ورود به این حوزه، زمینه عرضه کالاهای کشاورزی را فراهم کرده است.
پس اگر حضور تولیدکنندگان و کشاورزان در بورس کالا افزایش یابد، کشف قیمت درست محصولات کشاورزی انجام می‌شود و در نتیجه نوسانات قیمتی شدید ناشی از رفتار واسطه‌ها و بازارهای غیرشفاف همیشگی، به حداقل می‌رسد، این امر در استانی همچون همدان که بخش اعظمی از اقتصاد آن (حدود 30 درصد) بر محور کشاورزی می‌چرخد از اهمیت بالایی برخوردار است.

طاهره ترابی مهوش