سپهرغرب، گروه گردشگری - عباس سریشی: بازارها، سراها و کاروانسراهای قدیمی یادگار‌هایی ارزشمند از معماری ایرانی به‌شمار می‌روند که با توجه به نوع کاربری در زمان خود عمدتاً در مساحت‌های زیاد احداث و فضای زیادی برای فعالیت در آن‌ها اختصاص ‌یافته و اینکه صدالبته نیز ادامه حیات این‌گونه بناها نیز در فضای کنونی جامعه چه ازلحاظ رونق گردشگری و مقولات فرهنگی و چه از منظر ادامه فعالیت‌های اقتصادی بسیار مقرون‌به‌صرفه به‌نظر می‌رسد مشروط به اینکه در خصوص بازآفرینی، مرمت و بازسازی؛ تجهیز و به‌روزرسانی امکانات آن‌ها با حفظ شاکله اصلی اقدامات کارشناسی‌شده و مفیدی به‌صورت پایش مستمر، توسعه زیرساخت‌های رفاهی و خدماتی و برجسته‌نمایی هنری در دستور کار مدیران شهری و سازمان‌های متولی قرار داشته باشد.

از منظر کارشناسان تاریخی و صاحب‌نظران حوزه معماری توجه به این موضوع از آن حیث دارای اهمیت است که اغلب سراها و کاروانسرا‌های باقی‌مانده در کشور ما متعلق به دوره‌های مختلف تاریخی و جزو بهترین، مهم‌ترین و درعین‌حال زیبا‌ترین بناهای شهر محسوب می‌شوند بنابراین نه باید و نه می‌توان آن‌ها را تخریب و یا تغییر کاربری دارد بلکه می‌بایست تا با اتخاذ راهبرد مرمت اصولی و کارشناسی شده و سیاست‌گذاری‌های فرهنگی مدون و اضافه کردن کاربری‌های مطلوب ‌، این مواریث کهن ارزشی را برای ادامه حیات اقتصادی و متعاقباً جذب بازدید‌کنندگان بیشتر زنده نگه داشت.

البته نکته حائز اهمیت اینجاست که هدف اصلی در فرایند، حفظ و مرمت نیز حفظ ایستایی، ارتقای سطح توانش، مقاوم‌سازی و حفظ بافت معماری اصیل و قدیمی بناست و اینکه در طراحی و بازتعریف بنا باید مصالح مورد نیاز، شکل نورپردازی، تلفیق رنگ‌ها و دیگر مصالح به کار رفته در چیدمان داخلی و خارجی بناها باید به‌گونه‌ای عمل شود که شاهد کمترین تضاد با معماری دوره احداث اثر باشیم نه اینکه به‌نام حفظ بنا در راستای ادامه کاربری‌های صرفاً اقتصادی با اقدامات غیر تخصصی و اصولی دانسته و عامدانه تیشه به ریشه اصالت اثر زده و یا با رهاسازی تعمدی و عدم مرمت به‌موقع زمینه را برای تخریب و متعاقباً تغییر کاربری و احداث بنایی جدید و مدرن مهیا کنیم.

و البته از منظر کارشناسان و ماسوای همه مواریث و داشته‌های ارزشمند تاریخی اما قطعاً و به‌طور خاص کاروانسراها، سراها راسته‌ها و بازارهای قدیمی و تاریخی یکی از مهم‌ترین نقاط قوت کشور ایران در موضوع جذب گردشگر و رونق‌بخشی به این صنعت محسوب که احیا و مرمت آن‌ها می‌تواند موجبات جذابیت بیشتر شهرهای گردشگر‌پذیر و تقویت صنعت توریسم را در راستای توسعه اقتصاد مقاومتی و ایجاد درآمدهای غیرنفتی برای کشور باعث شود یعنی همان راهکاری که امروزه به‌عنوان یکی از اَرزآورترین زمینه‌های اقتصادی کشور‌های دارای تاریخ تمدنی بلند در درجه اول اهمیت قرار گرفته است.

مع‌الوصف و به‌رغم این فرصت و ثروت عظیم و بی‌نظیر که از رهاورد تاریخ چند هزار ساله امروزه به رایگان در دستان ما قرار گرفته اما متأسفانه امروزه بسیاری از این آثار ارزشمند به دلیل شرایط نامناسب حفظ و نگهداری یا ‌نیازمند رسیدگی اضطراری است و یا باید در اولویت شماره یک مرمت قرار گیرند و این در حالی است که عموماً یا دستگاه‌های اجرایی از سر رفع تکلیف و یا کم‌توجهی نسبت به ضوابط و چارچوب‌های قانونی تعیین شده از این کار شانه خالی می‌کنند و یا بعضاً به دلیل نبود هماهنگی و آگاهی‌رسانی برای حفاظت بیشتر در بین نهادهایی چون اوقاف، میراث فرهنگی و یا فرصت‌طلبی مالکان آرام‌آرام رو به سمت تخریب و نابودی می‌روند.

البته این فجایع فرهنگی نیز در حالی رخ می‌دهد که بسیاری از کارشناسان از سراهای سنتی به‌عنوان مکتب‌خانه‌های اقتصادی، فرهنگی، سنتی و تجربه شده موفق اندیشمندان کهن این سرزمین یاد کرده و براین نکته تأکید خاص دارند که هنوز حتی ریشه دیوارهای آن‌ها را می‌توان به‌عنوان الگویی برای تولیدکنندگان و اساتید اقتصادی پیشنهاد کرد تا نه یک‌بار، بلکه بارها آن را تحلیل صحیح و بررسی کرده و از آن‌ها به‌خوبی بهره گیرند. در این خصوص کارشناسان فرهنگی و تاریخی تأکید ویژه دارند که مواریث تاریخی هر شهر و کشور، پلی است بین مردم با گذشتگان خود که آن‌ها را به هم پیوند می‌دهد بنابراین جدا از مقوله کاربری اقتصادی اما قطعاً حفظ و نگهداری آن‌ها به علت ساختار تاریخی و ارزشمند به‌عنوان یک شناسنامه هویتی برای نسل‌های آینده باید موردتوجه قرار گیرد.

مواریث ارزشمند تاریخی در سکوت و بی‌خبری از دست می‌روند...!

و اما بازار قدیمی همدان به‌رغم آنکه یکی از قدیمی‌ترین مجموعه‌های اقتصادی تجاری ساخته شده در کشور محسوب که به لحاظ معماری دارای ویژگی‌های برجسته و منحصربه‌فردی است بااین‌حال اما از منظر دیگر انبوهی از مشکلات و آسیب‌ها نیز هست.

گوهری به وسعت حدود 30 هکتار مشتمل بر 36 بازار و راسته‌بازار و 26 سرا و کاروانسرا باز مانده از ادوار صفوی و قاجار سرشار از هنرهایی مانند گچ‌بری، منبت‌کاری و تزئینات برجسته‌کاری سنگی و آجرکاری که در طول سالیان متمادی قدر دانسته نشده و در غباری از بی‌توجهی‌ها و غفلت‌ها اسیرند یا در پی فرسودگی تخریب از نظرها گم شده‌اند و متأسفانه عمق این فاجعه تا بدان جا است که به‌تصریح کارشناسان شرایط دشوار و در معرض تخریب برخی از این بناهای غیر قابل تکرار تنها مشتی از نمونه خروار مشکلات میراث تاریخی همدان محسوب می‌شود.

آثاری برجسته مانند کاروانسراهای، میرزا کاظم، گلشن، روحانی، گمرک، قلمدانی و یا سرای شریفیه، سرای حاج صفر خان، سرای نو، سرای یعقوب یاری و راسته‌بازارهای دیگر که یا در حال تخریب هستند و یا شوربختانه درگذر زمان و به علت بی‌تفاوتی مسئولین و فرصت‌طلبی مالکان از بین رفته و حتی نام آن‌ها نیز به فراموشی سپرده‌شده است.

البته هرچند طی یکی دو دهه اخیر و پس از بی‌توجهی‌های تعجب‌آوری که منجر به تخریب بخش‌هایی از بافت بازارها، سراها و کاروانسراها شد توجه و همکاری نهادهای مسئول موجب شده تا برخی از این بناهای فراموش شده و گاه تا 80 درصد تخریب حال چه به‌صورت کلی و یا جزئی مورد مرمت و احیا و یا در مسیر بازسازی قرار گیرد بااین‌حال و آن‌گونه که به‌نظر می‌‌رسد، حلقه مفقوده عدم موفقیت قابل‌قبول این اقدامات نبود هماهنگی و آگاهی‌رسانی برای حفاظت بیشتر در بین نهادهایی چون اوقاف، میراث فرهنگی شهرداری و مالکانی است که ظاهراً هرکدام منتظر تلنگر یکدیگر هستند تا اینکه خود در مقام و جایگاه واقعی‌شان ایفای نقش کنند.

برخی منتقدان با اشاره به اینکه البته این تکان نیز در حالی به ساختار چاق و کم‌رمق سازمان‌ها و نهادهای حافظ تاریخ و فرهنگ افتاد که در راستای جذب گردشگر بیشتر و توسعه این صنعت و متعاقباً انتخاب همدان به‌عنوان پایتخت گردشگری کشورهای آسیایی در سال 2018 باید تا جایی که امکان آن می‌رفت مرمت و بازسازی و توسعه کاربری فرهنگی تاریخی این اماکن در برنامه مدیران شهری قرار می‌گرفت اما واقع کلام اینجاست که متأسفانه بعدازآنکه جریان آب تبلیغات از آسیاب همایش‌ها و نشست‌ها افتاد و میهمانان به کشورهای خود بازگشتند و متعاقباً با ظهور بیماری کرونا صنعت گردشگری به تعطیلی سوق داده شد مثل همیشه جریان بی‌توجهی و فراموشی و متعاقباً تخریب و تغییر با شدت و گستره بیشتری نسبت به گذشته به جان این آثار افتاد.

در این خصوص برخی صاحب‌نظران حوزه تاریخ و فرهنگ براین نکته تأکید ویژه دارند که به‌رغم قدمت کهن شهر همدان اما به‌صورت خاص تراکم جاذبه‌های تاریخی در بازار همدان ضرورت مرمت این بخش را نسبت به دیگر آثار بیشتر می‌کند زیرا بسیاری از سراها و کاروانسراهای تاریخی زیبای همدان به دلیل قدمت و اصالتی که داشته و در فهرست آثار ملی هم قرار گرفته‌اند اما به دلایل مختلف در طول زمان به خاطر بی‌توجهی‌ها زخم‌های کهنه و عمیق و دل‌خراشی برداشته و در معرض تخریب قرار گرفته و حتی بعضاً به بیغوله‌هایی زشت‌منظر تبدیل شده‌اند.

اما نه‌فقط کسی حاضر به قبول مسئولیت این فاجعه است بلکه عموماً با فرافکنی به‌دنبال پاس‌کاری بروز این مسئله به زمین دیگری هستند و مشخص نیست ماسوای برخی اقدامات سطحی‌نگر و تاکتیکی ضعیف و به‌خصوص غیر کارشناسی در حوزه مرمت و بازسازی چه وقت قرار است برنامه مشخص و مدقنی برای جلوگیری از تشدید و تخریب و متعاقباً حفظ آن‌ها تدوین و به مرحله اجرا گذاشته شود.

داستان تکراری کی بود کی بود و مقصران غایب از صحنه...!

و اما در واکاوی مشکلات وارد آمده بر کاروانسراهای همدان و صدالبته به استناد گفته‌های کارشناسان، مالکان و مسئولین قطعاً پاسخ‌های متعددی وجود دارد که لاجرم هرکدام نیز به‌نوبه خود قابل تأمل و توجه است اما بااین‌حال و با توجه به شواهد موجود و علیرغم آنکه سازمان میراث فرهنگی در دفاعی تمام‌عیار از روند کاری خود بارها اعلام نموده با صرف هزینه‌های بسیار سنگین تا حد میلیاردها تومان برای پاک‌سازی محوطه، بام‌سازی، عایق‌کاری، مرمت باراندازها، نصب درب و پنجره بر اساس الگوی اصلی و مرمت بدنه‌های آجری تعبیه ستون و... مبتنی بر اصالت بنا فعالیت‌های زیاد را انجام داده و متعاقباً نیز طی سرکشی‌های دوره‌ای مراقبت تام را برای جلوگیری از هرگونه تخریب تغییر کاربری و در دستور کار دارد.

با اشاره به این موضوع که متأسفانه به علت بی‌توجهی مالکان صدمات زیادی به این ابنیه واردشده تصریح دارد که راسته‌بازارها، سقف و بُن و درودیوار همه با انبوهی از کابل‌ها و تجهیزات مخدوش شده و سراها و کاروانسراها با تبدیل‌شدن به انبار کالاها توسط مالکان و درعین‌حال با بی‌توجهی نهادهای ناظر در صف طولانی این ویرانی قرار دارند عمده عملکردهای نادرست کاسبان و بازاریان را به‌عنوان سرمنشأ و آبشخور این مشکلات عنوان کرده توپ را به زمین دیگران می‌اندازند.

گو اینکه در وجهی دیگر نیز با تأکید براین موضوع که این نهاد تنها پاسخگو مخاطرات و حوادث طبیعی است و معمولاً حوادثی با منشأ انسانی مانند آتش‌سوزی‌ها به‌جز در ابعاد بزرگ و خاص و همچنین این مورد خاص ارتباطی با وظایف کاری ایشان ندارد تصریح می‌کنند که کمبود اعتبارات نیز باعث می‌شود تا به‌رغم طرح مرمت و شیوه ساماندهی به همراه آسیب‌شناسی آن تهیه و حاضر باشد اما اجرا این طرح‌ها به دلیل نبود اعتبارات لازم اجرایی نشود.

مضاف براینکه مطابق برنامه ششم در مورد دستگاه‌های دولتی مثل اوقاف و شهرداری‌ها و نهادهای دولتی که بناهای تاریخی را در اختیار دارند هم موظف و مکلف‌اند از محل اعتبارات خودشان با نظارت میراث فرهنگی حفاظت و مرمت انجام بدهند گو اینکه در قدیم نیز مرسوم بود که کسبه در تعمیر این موارد منتظر کمک دولتی‌ها نباشند اما امروز عمده این مالکان دست روی دست گذاشته‌اند و انتظار دارند که تمام صفر تا صد را برایشان تعمیر، مرمت و بازسازی شود درحالی‌که برای تحقق این موضوع باید هم مالک و هم میراث فرهنگی در یک حد مشخص همیار هم باشند تا بتوان سراها را مرمت کرد.

البته شاید برخی از موضوعات پیش‌گفته از سوی نهادهای متولی منطقاً درست بوده و پاسخ قانع‌کننده‌ای برای برخی پرسش‌ها محسوب شود بااین‌حال و در سوی دیگر ماجرا نیز بسیاری از مالکان، کاربران و شاغلین این اماکن نیز به‌نوبه خود حرف‌هایی برای گفتن دارند که به‌نوعی پرده از لایه‌های زیرین و موضوعات کمتر دیده و شنیده در خصوص موضوع حفظ و مرمت این آثار برمی‌دارد؛ که هم شنیدنی است و هم قابل تأمل...!

اینکه در این خصوص و ضمن گفتگوهای صورت گرفته از سوی خبرنگاران سپهرغرب با برخی فعالان این بناهای‌های تاریخی به‌کرات این‌گونه عنوان می‌شود که به‌رغم آنکه امروزه بسیاری از این سراها و کاروانسرا محل فعالیت کسبه هستند و میلیاردها تومان سرمایه را در خود جای داده‌اند اما واقع امر اینجاست که به‌رغم ظاهر زیبا این روزها اما حال‌وروز خوبی ندارد و به‌مثابه یک بیمار با وضعیت اورژانسی که نیاز به رسیدگی فوری دارد می‌ماند.

درواقع به دلیل عدم رسیدگی جامع و کم‌توجهی در نگهداری و حفاظت طی چند سال‌های گذشته بخش‌های زیادی از آن‌ها دچار فرسودگی و تخریب‌های گسترده و عمیق شده به‌طوری‌که به‌صورت بالقوه هم برای کسبه و ساکنان و هم عابران و مجاوران این اماکن خطر جانی و مالی به همراه دارند.

برخی از فعالان این سراها طی گفت‌و‌گو با خبرنگاران سپهرغرب با بیان این‌که هرسال هزینه‌های مرمت و بهسازی این اماکن بیشتر می‌شود و حجم خرابی‌ها نیز گسترش می‌یابد، معتقدند جای تعجب دارد که یک مجموعه نسبتاً عظیم تاریخی در مرکز شهر همدان این‌گونه به حال خود رها شده و وضعیتش روزبه‌روز بدتر می‌شود.

البته این گروه با اشاره به اینکه میراث مدعی است که نمی‌تواند برای سراهایی که در تملک خصوصی یا موقوفه هستند، از اعتبارات دولتی برای تعمیر آن‌ها استفاده کند اما چون آثار تاریخی هستند اگر امکانی برای ما فراهم باشد و مالک هم به ما اعلام کند که توان مرمت ندارد، ما معرفی می‌کنیم که از بسته‌های حمایتی ما استفاده کند براین موضوع تأکید دارند که وقتی سرایی مالک خصوصی دارد باید مقدار و حوزه اختیارات آن‌ها کاملاً مشخص شود تا حداقل خودشان دست‌به‌کار شوند.

آن‌ها معتقدند که طبیعی است که بازار تعداد زیادی سرا دارد و مالک هم نباید دست روی دست بگذارد و بگوید وظیفه میراث است که مرمت و تعمیر کند اما بعضاً با همین بهانه هم ما را از تعمیر بازمی‌دارند و هم خود از زیر بار مسئولیت کار شانه خالی می‌کنند و خلاصه اینکه در برخی از موارد تکلیف ما با میراث و شهرداری و بنای در حال تخریب و سرمایه در معرض نابودی مشخص نیست.

همچنین از دیدگاه این فعالان تجاری و جدا از موضوع پیش‌گفته اما مدل مرمت و هم نوع مصالح به‌کار رفته در برخی از تعمیرات صورت گرفته هم جای بحث و نقد اساسی دارد زیرا به‌صورت معمول و تاکنون بیشتر توجه به ظاهراً ابنیه معطوف شده و کسی به فکر موضوعاتی چون ستون و دیوارهای اصلی و بن و پی کار راه‌آب‌ها و مسیر تخلیه پساب، پشت‌بام‌ها و سقف‌ها زه‌کشی، ساماندهی مجاری فاضلاب و راه‌آب‌ها جلوگیری از نم‌زدگی نیست درحالی‌که منطقاً برای افرایش توان و ایستایی بنا ابتدا باید موضوعات مهم زیرساختی قبل از همه‌چیز در دستور کار قرار می‌گرفت اما...!

اینکه به گفته بسیاری از کسبه اگر سری به گوشه و کنار این بناهای به‌ظاهر ترمیم شده بزنید به‌وضوح تمام می‌شود تا موارد آشکار و غیرقابل‌انکاری از نقایص، کم‌کاری‌ها و بدسلیقگی‌ها و نامتجانس بودن‌های ترمیم و متعاقباً بی‌توجهی آشکار به مقوله اصولی‌سازی فنی و مهندسی و ایمنی را دید.

در واقع و حتی به‌رغم آنکه بخش‌هایی از این بناها در سال‌های اخیر مورد مرمت قرار گرفته‌اند اما به دلیل کم‌کاری پیمانکار نقاط تازه مرمت‌شده دوباره دچار ترک‌خوردگی، نم‌زدگی، شکست و انحنا شده‌اند و رسماً هزینه‌های انجام‌شده اتلاف شده در این خصوص برخی کارشناسان نیز با اشاره به موضوعاتی از قبیل عدم به‌کارگیری مصالح و متخصصان و کارشناسان خبره در امر ترمیم و مرمت به این موضوع تأکید دارند که روند اجراهای بعضاً ضعیف و غیر کارشناسی نه‌فقط نتوانسته تا آنگونه که مورد نظر ماست تغییری در وضعیت سراهای ارزشمند تاریخی همدان ایجاد کند بلکه حتی این روند در برخی از سراها با شکست و نتیجه معکوس نیز مواجه شده است.

مرز نامشخص اثر تاریخی و غیر تاریخی...

اگرچه برخی از سراها و راسته‌بارهای همدان مشخصاً در فهرست آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشور ثبت و ضبط‌شده و باید در زیر چتر حمایت‌های لازم مورد مرمت و احیای قرار گیرد اما به گفته برخی مالکان و کاربران و بعضاً تأیید برخی کارشناسان متأسفانه مشخص نبودن مرز یک اثر تاریخی لازم‌البقا با یک بنای غیر تاریخی اما رو به تخریب باعث شده تا بسیاری از مالکان برای انجام تعمیرات و تغییراتی هرچند کوچک هم دچار مشکلات عدیده باشند.

در این خصوص برخی کسبه با عنوان اینکه وقتی ساختمانی با عمر 50 سال به علت مرور زمان کاملاً از بین رفته چیزی از آن جز یکی دو دیوار باقی نمانده که آن‌هم هرآن امکان ریختن و آوار شدنش روی مردم و سرمایه‌های ما وجود دارد پس چرا برخی مسئولان با کاغذبازی‌ها و پاس دادن‌های نامربوط با جان و مال مردم بازی می‌کنند کما اینکه هراز چند گاه نیز جماعتی از کسبه این مجموعه‌ها برای مشخص کردن تکلیف نهایی کار مبتنی بر تاریخی بودن یا نبودن؛ متعاقباً بهسازی و مرمت آن‌ها از دستگاه‌های مختلف و ذی‌ربط تقاضاهایی را به مسئولان ارائه داده‌اند که بی‌نتیجه باقی‌مانده است.

این کاسبان و فعالان تجاری با عنوان اینکه در حال حاضر این اماکن محل کسب، درآمد و معاش آن‌ها محسوب می‌شود عموماً یا خواهان اجرای مرمت‌های اساسی و منطقی در راستای حفظ سرمایه و جان مردم هستند و یا نهایتاً ارائه تضمنی منطقی و مقبول برای جبران خسارات وارده در روز مبادای که ممکن است همین فردا باشد.

حرف اینجاست که باید از هم‌اکنون فکری به حال بناهای فرسوده و لازم‌الحیا و فعالان و شاغلان آن‌ها شود و اگر متولیان میراث فرهنگی استان همین‌طور دست روی دست بگذارند و بخواهند تماشاچی باشند شکی نیست که به‌زودی شاهد بروز حوادث غمبار انسانی و تخریب این اسناد زنده فرهنگی و تضییع اموال مردم خواهیم بود.

در حقیقت توجه به وضعیت نابسامان این منطقه که به‌ویژه جزو پرترددترین ناحیه شهر را تشکیل می‌دهد، باید به لحاظ تعریف تاریخی بودن یا نبودن؛ لزوم تخریب و یا مرمت و ساماندهی این بنا‌های تاریخی به‌طور عاجل و فوری از سوی دستگاه‌های مربوطه در دستور کار قرار بگیرد.

نگاه و پیوست فرهنگی در این آثار وجود ندارد

بسیاری از کارشناسان حوزه فرهنگ و تاریخ و حتی مردم عادی معتقدند بدون شک بازسازی و مرمت این بنای تاریخی می‌تواند ضمن حفظ و احیای آن، به جذابیت‌های گردشگری شهر همدان به‌عنوان پایتخت و مهد تاریخ و تمدن ایران‌زمین بیفزاید در عین همین گروه با اشاره به موضوع لزوم و مسئولیت بازسازی و مرمت این بنا که دائماً بین نهادها و مدیران پاس‌کاری می‌شود تأکید دارند که در هیچ‌کدام از این بناهای بازسازی‌شده اصولاً برنامه و سازوکار مشخصی در خصوص معرفی و برجسته‌نمایی مفهومی یا به‌اصطلاح پیوست فرهنگی تعریف نشده است.

آن‌ها براین باورند که به دلیل غفلت و بی‌توجهی شاکله آن بناهای تاریخی ساختاری کاملاً تجاری و نامأنوس با یک اثر تاریخی فاخر و جذاب پیدا کرده و دیگر فاقد آن اصالت و جذابیت مورد نظر توریست‌ها و گردشگران شده است درحالی‌که اگر احیا و رسیدگی و متعاقباً فضاسازی فرهنگی در این ابنیه حالت درست و درمانی به خود بگیرد بعضی از این سراها و کاروانسراها آن‌قدر ارزشمند و با اهمیت هستند که به‌تنهایی می‌توان یک تور تخصصی گردشگری برای آن برگزار کرد.

موضوع اینجاست که امروزه بسیاری از مالکان تقیدی به رعایت اصالت حرف اصلی و قدیمی رایج در این سراها و کاروانسراها نداشته و صرفاً بر اساس حق مالکیت اقدام به راه‌اندازی مشاغل غیر مرتبط با تاریخ و یا اسم بنا در آن می‌کنند گو اینکه داستان فقدان راوی و یا وجود مراکز غذاخوری، سرو قلیان و قهوه‌خانه‌های نامتعارف و حتی مصرف مواد و حضور معتادان و خرده‌فروشان نیز در گوشه و کنار آن‌ها که دیگر جای گفتن ندارد.

موضوع اینجاست که تدوین پیوست‌های فرهنگی درست‌ودرمان و لازم‌الاجرا برای مواریث تاریخی می‌تواند حامل و عامل مؤثری برای انتقال پیام و عملیاتی کردن ایده‌ها، سیاست‌ها و برنامه‌های کشور درحال‌توسعه‌ای مانند ایران و متعاقباً شهری مانند همدان به‌عنوان مهد تاریخ و تمدن در حوزه ارتقا و گسترش صنعت گردشگری باشد.

کارشناسان براین باورند که بروز و لمس این فرآیند در مجموعه‌های تاریخی باید کاملاً مشهود، بی‌واسطه و شفاف باشد زیرا رونق‌بخشی به صنعت گردشگری دارای پیش‌زمینه‌ها و هم‌نیازهای متعددی است که یکی از مهم‌ترین آن‌ها تعریف پیوست‌های جامع فرهنگی همزمان با عملیات حفظ و باز احیا و مرمت مواریث تاریخی است که اگر متولیان و مدیران نتوانند تا به‌صورت مقبول آن را در قالب تعاریف و مفاهیم و اقدامات عملی مؤثر بگنجانند نه‌فقط نخواهند توانست که به رشد و تعالی گردشگری برسند بلکه باعث بروز تکانه‌ها و آسیب‌های ناخواسته‌ای نیز به این تلاش‌ها خواهند شد کما اینکه به دلیل بی توجهی به مقوله پیوست فرهنگی در بسیاری از کاروانسراها، سراها و راسته‌بازارهای همدان نیز امروزه شاهد عدم رونق و جاذبه‌سازی در آن‌ها هستیم.

به دیگر سخن به‌نظر می‌رسد برای ارائه خط مشی مناسب برای توسعه کشور و ترسیم دورنمایی مطلوب در حوزه گردشگری باید به التزام متقابل توسعه و پیوست‌های فرهنگ قابل‌قبول و کارشناسی شده توجه شایان داشت و با اتخاذ نگرش لازم‌الاجرا از فرهنگ بر لزوم تعامل سازنده و نفی تقابل این دو مفهوم تأکید کرد.