در شرایطی که نیاز به امنیت غذایی و تولید محصولات کشاورزی به‌عنوان یک اصل اجتناب‌ناپذیر در بین متصدیان نظام برنامه‌ریزی بخش کشاورزی پذیرفته شده است، ترویج کشاورزی تاکنون چقدر توانسته نقش محوری خود را در این نظام ایفا کند و بر فرآیند سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در بخش کشاورزی تأثیرگذار باشد؟ این در حالی است که مدیران و متصدیان بخش‌های اجرایی در وزارت جهاد کشاورزی و به‌تبع در استانی همچون همدان برای خود نقش‌ها و وظایف ترویجی قائل هستند درصورتی‌که کارکردها و خروجی‌های این بخش‌ها چنین ادعایی را ثابت نمی‌کند. از سوی دیگر به نظر می‌آید نظام ترویج کشاورزی در سال‌های اخیر همواره به‌عنوان حلقه مفقوده در زنجیره ارزش تولید مطرح بوده و نتوانسته در این فرآیند نقش محوری خود را ایفا کند.

دراین‌بین بنا به نظرهای کارشناسی، اصول پایه برای بازمهندسی نظام ترویج کشاورزی در کشور، شامل تمرکز بر کشاورزان خرد، ارتقای سطح دسترسی آنان به خدمات کشاورزی دولتی و خصوصی، شروع از سطح محلی و در نظر گرفتن نیازها و مشکلات مردم و کشاورزان و تقاضاهای آن‌ها، یادگیری از تجارب گذشته و توسعه مدل ترویجی به‌صورت مدل بومی، بهره بردن از پارادایم (الگو) جدید در بستر آخرین نظریه‌ها و تجارب می‌شود.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع و طبق گفت‌و‌گوهایی که انجام دادیم، اغلب کشاورزان بر ناکارآمدی نظام ترویج در روستاها اذعان داشتند؛ برآن شدیم در پاسخ به چرایی این مهم گفت‌وگویی را با عضو هیئت‌علمی وزارت جهاد کشاورزی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

فاطمه پاسبان با تأکید بر اینکه ضرورت مباحث ترویج ازآنجا نشأت‌ گرفته و آشکار می‌شود که بخش کشاورزی دارای فعالیت بسیار گسترده بوده ‌و هر فعالیت با دیگری تفاوت دارد، گفت: مباحثی همچون زراعت، باغداری، دام و طیور و شیلات و یا مباحثی همچون جنگل و مرتع هیچ یک شباهتی به یکدیگر ندارند بنابراین برای تحقق بهره‌وری، کارآمدی و فناوری در بحث کشاورزی لازم است تحقیقات آموزش و ترویج به‌صورت هماهنگ و به‌عنوان سه حلقه در این حوزه در دستور کار قرار گیرد.

وی در تشریح مطالب عنوان‌شده گفت: آنچه مسلم است اینکه مطالعات و تحقیقاتی که انجام می‌شود می‌بایست در عرصه تولید و کشاورزی دیده شده، اجرا و عملیاتی شود حال آنکه این مهم در بستر وجود ترویج اتفاق می‌افتد تا آگاهی، علم و دانش را در این بخش به زبان ساده به بهره‌بردار بخش کشاورزی منتقل کند.

وی با تأکید بر اینکه ترویج یک ضرورت انکارناپذیر است زیرا نمی‌توان به کشاورز گفت خود در حوزه تحقیقات ورود کرده و سپس تحقیقات صورت پذیرفته را به‌صورت عملیاتی در مزرعه خود به اجرا درآور ابراز کرد: درواقع اگر به‌دنبال آن هستیم که بخش کشاورزی بهره‌وری و کارآمدی را تجربه کرده و درعین‌حال این بهره‌وری در همه شئونات اتفاق بیفتد نه‌فقط آب و خاک و درعین‌حال از همه تجهیزات و زیرساخت‌ها در این بخش به‌صورت مطلوب استفاده شود بحث ترویج یک امر ضروری است.

این پژوهشگر ارشد حوزه کشاورزی با تأکید بر اینکه در سطح بین‌الملل نیز بحث ترویج در کنار آموزش و تحقیق وجود داشته و به‌صورت عملیاتی این مهم را در دستور کار خود در حوزه کشاورزی قرار داده‌اند تصریح کرد: حتی برای عملیاتی شدن درست این موضوع، ساختاری نگارش و تدوین‌ شده و الگو و نظامی برای آن ترسیم کرده‌اند.

پاسبان افزود: علاوه بر این با توجه به اینکه اغلب بهره‌برداران این حوزه در روستاها ساکن بوده‌اند منجر به آن شده که دسترسی به بسیاری از اطلاعات به‌روز نداشته و رسیدن به علم و دانش برای آن‌ها هزینه‌بر و زمان‌بر باشد.

وی با بیان اینکه در حوزه ترویج نمی‌توان به صراحت ناکارآمدی و عدم کارایی را بیان کرد زیرا هر موضوع را باید بر حسب ظرف آن مورد سنجش قرار داد گفت: باید دید در حال حاضر ظرف ترویج ما در حوزه کشاورزی کشور چیست؟

عضو هیئت‌علمی وزارت جهاد کشاورزی با تأکید بر اینکه یقیناً ظرف تعیین‌کننده گنجایش و کارآمدی مظروف خود است تصریح کرد: مسئله این است که زمانی معاونت ترویج در حوزه کشاورزی را داشتیم که در ساختار اداری، سطح بالایی داشت و از امکانات، کارکنان و ساختار گسترده‌ای برخوردار بود تا بتواند در سطح روستا حضور فعال‌تری داشته باشد؛ اما متأسفانه این معاونت از بین رفت و امروز به‌عنوان یک بخش کوچک در سطح وزارت خانه نقش ایفا می‌کند.

پاسبان با اشاره به اینکه کوچک شدن ساختار، مباحثی همچون کاهش امکانات، کارکنان، تجهیزات و غیره را طبیعتاً به‌دنبال داشته است افزود: در قبال این کوچک شدن جامعه هدف، این بخش و وظایف تعریف‌شده برای آن همچنان به‌صورت گسترده باقی ماند و تغییری در آن ایجاد نشد، حتی هر روز به خاطر چالش‌هایی که بخش کشاورزی با آن دست‌وپنجه نرم می‌کند وظایف این نهاد بیشتر شد.

وی با اشاره به بحران‌هایی همچون بروز انواع بیماری و آفت‌های نوظهور در بخش کشاورزی و مباحثی همچون تغییر اقلیم و حتی شیوع بیماری کووید 19 گفت: این موارد ازجمله چالش‌هایی است که طی سال‌های اخیر در بخش کشاورزی بروز پیدا کرده و بر وظایف حوزه ترویج افزوده زیرا مواجهه با چنین چالش‌هایی نیازمند آن است که علم تحقیقات پس از اثبات در عرصه آزمایشگاهی و غیره وارد عرصه و بخش‌های مختلف کشاورزی شود؛ ورود این مهم به‌جز از راه ترویج غیر ممکن است.

این کارشناس حوزه کشاورزی با تأکید بر اینکه باید در موضوع کارآمدی ترویج به این نکته توجه کرد که به چه میزان به بخش ترویج کشاورزی امکانات به لحاظ مادی و غیرمادی ارائه می‌شود گفت: متأسفانه در حال حاضر این بخش در موضوعاتی همچون اعتبار، تجهیزات و نیروی انسانی و حتی تأمین خودور برای حضور کارشناسان بر سر زمین در مضیقه است.

پاسبان با اشاره به اینکه بنده شخصاً شاهد تلاش بی‌وقفه نیروی‌های شاغل در بخش ترویج هستم اما باید به این نکته اشاره کرد که تعداد نیروی کار، تجهیزات و امکانات اندک و در مقابل کار بسیار است، افزود: با این شرایط آنچه در عرصه فعالیت آن‌ها شاهد هستیم نشانه کارآمدی است.

وی با تأکید بر اینکه آنچه منجر به ناکارآمد جلوه دادن بخش ترویج شده ضعف ساختاری است ابراز کرد: درواقع این مهم سد راهی در مسیر بهره‌ور بودن ترویج است.

وی با بیان اینکه در حال حاضر همان‌طور که عنوان شد حتی به لحاظ خودرویی نیز کارشناسان ترویج ما برای حضور در سطح روستاها با مشکل مواجه‌اند، اذعان کرد: در حالی که ترویج به معنای تغییر روش، نگرش و فرآیندهای زمان‌بر است اما با یک‌بار حضور در سطح روستا نمی‌توان انتظار داشت که رفتار بهره‌بردار دچار تحول شود.

عضو هیئت‌علمی وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به اینکه در واقع این تغییر با یک‌بار حضور در سطح روستاها اتفاق نمی‌افتد و نیازمند پیگیری و حضور چندین‌باره در سطح روستاها و گفت‌و‌گوی چهره به‌چهره با کشاورزان است ابراز کرد: درواقع نداشتن امکانات رسالت‌بخش ترویج یعنی بهره‌وری را زیر سؤال برده است.

پاسبان با بیان اینکه ما در نظام ترویج کشور با ضعف شدید مواجهیم تشریح کرد: درواقع این نظام کارآمد، بهره‌ور و هوشمند طراحی نشده تا بتواند پاسخگوی نیاز فعلی بهره‌برداران حوزه کشاورزی و آینده آن باشد.

وی با تأکید بر اینکه حتی ایجاد فرصت در حوزه کشاورزی نیز نیازمند ترویج است اما این نظام پاسخگوی این مفهوم هم نیست، ابراز کرد: درواقع این مهم در رسیدن به توسعه پایدار بخش کشاورزی نیز خلل ایجاد می‌کند.

عضو هیئت‌علمی وزارت جهاد کشاورزی با بیان اینکه در حال حاضر نظام موجود بسترها و امکانات بهره‌ور و کارآمد را ندارد اذعان کرد: پس ناکارآمدی بخش ترویج بیشتر به این موضوع بازمی‌گردد تا اینکه بخواهیم تلاش کارشناسان را زیر سؤال ببریم.

پاسبان افزود: علاوه بر آنچه گفته شد موضوع دیگر به بحث تحقق بازمی‌گردد زیرا ترویج زمان می‌تواند به رسالت خود جامع عمل بپوشاند که از پشتوانه تحقیقاتی مناسب برخوردار باشد.

وی با اشاره به اینکه متأسفانه در بخش تحقیق نیز با مشکل بودجه مواجهیم گفت: متأسفانه نخستین جایی که دولت وقتی با کسری بودجه مواجه می‌شود نسبت به کاهش بودجه آن اقدام می‌کند، مؤسسات تحقیقاتی هستند.

وی با تأکید بر اینکه موضوع بعدی این است که تحقیقات درست از دل مزارع و اراضی کشاورزی برمی‌خیزد گفت: متأسفانه در حال حاضر با کار مؤسسات تحقیقاتی نیز همچون کار اداری برخورد می‌شود و در ساعات اداری این مهم انجام می‌پذیرد حال آنکه تحقیقات زمان نداشته و باید به‌صورت مستمر با حضور در مزارع انجام شود.

این کارشناس حوزه کشاورزی با تأکید بر اینکه در این بخش نیز ساختار تعریف‌شده تحقیقاتی نیست بلکه اداری است اذعان کرد: دراین‌بین دیوان‌سالاری و بروکراسی اداری و اینکه باید یک محقق همچون دانشگاه رتبه‌های آکادمیکی را یکی پس از دیگری کسب کند اصلی‌ترین مشکل ماست.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد متأسفانه بخش ترویج علی‌رغم اهمیت بالا در حوزه بهره‌وری کشاورزی، این روزها در ساختار، امکانات و تجهیزات مورد ظلم و ستم قرار گرفته است.

بنابراین انتظار می‌رود مدیران ارشد جهاد کشاورزی در استان‌ها، استانداران و نمایندگان خواهان تغییر در ساختار این بخش در حوزه کشاورزی در سطح وزارتخانه شده و بر اساس اهمیت این بخش برای فراهم کردن الزامات این بخش تلاش کنند زیرا چنان‌که گفته شد تا وقتی تعداد کارشناسان به‌قدری اندک باشد که امکان حضور مستمر آن در روستا فراهم نبوده و اینکه خودرویی برای تردد سهل آن‌ها، اعتبار مالی لازم برای رفت و آمد و تهیه ملزومات این کارشناسان وجود نداشته باشد و تا زمانی که برای تحقیقات نیز همچون کار اداری ساعت قائل شویم، رسیدن به توسعه پایدار در بخش کشاورزی امری بعید و دست‌نیافتنی خواهد بود و نمی‌توان از فرصت‌های موجود در این بخش بهره لازم را برد.