 سید حمید حسینی - مدرس دانشگاه

هر رویداد اجتماعی که در جامعه به تکرار شکل می‌گیرد اگر کارکردهایی در خود نداشته باشد به‌زودی بی‌هویت شده و کم‌کم جای خود را به رویدادی دیگر خواهد داد. مثال‌های بسیاری در طول تاریخ وجود دارد که در جوامعی یک رویداد اجتماعی شکل‌گرفته و ازآنجایی‌که در سال‌های بعد بدون هویت بوده، یا به‌صورت کلی و یا ماهیتی از حیز انتفاع ساقط شده‌است.

طی سال‌های اخیر و به‌خصوص در دو سه سال گذشته، مراسم راهپیمایی اربعین حسینی به‌عنوان نماد دلدادگی مردم اعم از شیعیان و اهل سنت و حتی در مواقعی افرادی خارج از دایره دین اسلام، مجدداً و بعد از سال‌ها ممنوعیت و محدودیت، حالت عمومی به خود گرفته و هرساله نیز پررنگ‌تر و با جمعیت بیشتری در حال انجام است که به اعتقاد نگارنده، کارکردهای درونی این حرکت از جنبه‌های متعددی قابل بررسی است.

شاید مهم‌ترین این کارکردها از جنبه مذهبی، کارکرد اجتماعی، اقتصادی و کارکرد سیاسی این رویداد عظیم باشد؛ که هرکدام از این جنبه‌ها به‌صورت جداگانه باید بررسی شود اما در این مقال نگارنده به کارکردهای سیاسی این جنبش و حرکت عظیم می‌پردازد.

به‌طورکلی می‌توان گفت که راهپیمایی و زیارت اربعین یکی از ابعاد و جلوه‌های سیاسی تشیع است و به‌نوعی تجدید بیعت با آرمان‌ها و اهداف حضرت اباعبدالله الحسین (ع) به شمار می‌رود که یکی از مهم‌ترین اثرات آن اتحاد و بیداری شیعیان و درمجموع بیداری مسلمین، آزادی‌خواهان و انسان‌های آزاده در برابر ظلم حاکمان و مافیای قدرت است. درواقع پیاده‌روی اربعین، مانور بیداری مجدد جامعه‌ شیعی و اسلامی است که بیداری اجتماعی و سیاسی را برای جامعه مسلمین به همراه دارد.

مهم‌ترین بعد این حرکت سیاسی، ظرفیت تمدن‌سازی آن برای جامعه‌ شیعی و اسلامی در برابر تمدن‌های غیرهمسو است؛ تمدنی که پر از نمادهای ظلم‌ستیزی، عدالت‌جویی، حق‌طلبی، دین‌داری، آگاهی دینی و سیاسی حول محور شخصی به نام حسین (ع) و محلی نه جغرافیایی که قلبی به نام کربلاست.

اگر جامعه اسلامی در طول تاریخ زنده مانده به دلیل تمدن‌‍سازی‌هایی است که از ابتدا در مدینه‌النبی و سپس در جامعه اسلامی تحت لوای عالمان مسلمان مانند ابن‌ خلدون‌ها، ابن‌ رشدها، ابن‌سیناها، ابوریحان‌ها، ابن هیثم‌ها، جابربن حیان‌ها، خواجه نصیر طوسی‌ها و هزاران هزار عالمی صورت گرفت که با مجاهدات خود اسلام را از گردنه‌های هولناک تاریخ گذرانده و به انسان معاصر رساندند، اما این تمدن اسلامی از جنبه اجتماعی و سیاسی دچار سختی‌ها و معضلاتی بود که منجر به عقب‌افتادگی از تمدن غرب و شرق شده بود درحالی‌که انقلاب اسلامی ایران، اسلام خالی از هویت سیاسی شده طی قرون متمادی را مجدداً با شاخص جدیدی به نام اسلام سیاسی، بازتعریف و حیات مجدد بخشید.

عنصر اسلام سیاسی آن‌قدر عجیب و غیرملموس بود که حتی بعضاً علمای دینی نیز هم در آغاز و هم در حال حاضر آن را جزئی از نگاه دینی نمی‌دانستند؛ اما نگاه عمیق و تمدن‌محور امام خمینی (ره) و پس از ایشان آیت‌الله خامنه‌ای این نگاه را به‌عنوان سنگ بنای حرکت نوین اسلامی در جهان شناسانده، تقویت کرده و بازتولید اسلام را تحت عنوان اسلام ناب مورد توجه قرار داده‌اند.

راهپیمایی اربعین به‌عنوان یکی از جلوه‌های بیداری سیاسی با رویکرد تمدن‌‌سازی اسلامی، نقش اساسی در این مدل تفکری بازی می‌کند. زمانی که نظام سیاسی تمدن اسلامی (بدون در نظر گرفتن ملیت‌ها) توان راه‌اندازی جمعیتی بیست‌وپنج میلیونی از کشورهای متعدد و متفاوت حول محور حسین (ع) را دارد، در معادلات جهانی دست بالا را به خود اختصاص داده‌است.

در شرایط فعلی، راهپیمایی اربعین نه در امنیت صد درصد، نه در آسایش مطلق و نه حتی در حمایت کامل دولتی است؛ بلکه حرکتی است که مؤلفه‌های آن بر اساس مشارکت مردمی شکل می‌گیرد و این دقیقاً چیزی است که این جنبش را ماندگار و درعین‌حال غیرقابل حذف می‌کند، چراکه حرکت‌های دولت‌ساخته و حکومت‌پسند به‌زودی خود را از درون جامعه جمع و حذف‌شده می‌بینند.

در حال حاضر به لطف این حرکت عظیم شاهد هستیم که در عراق، مشکلات امنیتی و سیاسی ایجادشده به دست برخی حکومت‌ها کم‌رنگ می‌شود؛ در معادلات جهانی، ایران برای حفظ برتری سیاسی- اجتماعی خود در منطقه و به‌عنوان قدرت نرم استفاده کرده و بزرگ‌ترین تهدیدات امنیتی، اجتماعی و سیاسی‌ مانند داعش را حذف می‌کند. پیوند اجتماعی، سیاسی و اعتقادی بین مردم به‌عنوان خالقان این حرکت ایجاد می‌شود و توطئه‌های عظیم اختلاف‌افکنی سیاسی بین کشورها و قومیت‌ها را کم کرده و به جریان مقاومت اسلامی قدرت نرمی را ارزانی می‌کند که مقاومت در برابر آن، کار سخت و هزینه‌بری است.

البته این حرکت نیز مانند تمام حرکت‌های مشابه، امکان انحراف از هدف اصلی برایش متصور است. نگارنده بزرگ‌ترین آفات این حرکت را موارد زیر می‌داند:

- بسترسازی ایجاد اختلاف بین شیعه و سنی در حرکت راهپیمایی اربعین

- وجود غلو و حرکت‌های انحرافی که در شیعه بعضاً نسبت به اهل بیت وجود داشته‌است

- استفاده ابزاری کشورها از حرکت عظیم اربعین جهت منافع ملی خود

- نبود نگاه امت اسلامی در مردم، دولت‌های اسلامی و عدم بهره‌برداری مناسب از این ظرفیت عظیم سیاسی

- خالی از هویت‌سازی حرکت اربعین و کارناوال سازی آن

- رهاشدگی فرهنگی، سیاسی راهپیمایان اربعین

- دولتی‌سازی و مداخله غیرضرور در حرکت مردمی اربعین

- نبود نگاه قدرت نرم به حرکت اربعین و نگاه هزینه‌ای به این راهپیمایی

- و مداخله دولت‌های غربی در انحراف این راهپیمایی عظیم سیاسی.

درهرحال، راهپیمایی اربعین حسینی امسال نیز پرشورتر از سال قبل در حال برگزاری است و به اعتقاد نگارنده این راهپیمایی دقیقاً مصداق «کُلُّ یَومٍ عاشورا و کُلُّ أرضٍ کَربَلا» بوده و این روزها واقعه کربلا در حال بازتولید و تکرار مجدد است؛ اگر با چشم حق‌طلب به آن نگاه کنیم.